هدف از نگارش «ستارگان حرم» معرفی الگوها و ارائه سیمای درخشان عالمان دین از یک سو، و کارنامه ی پربار حوزه های علمیه شیعه از سوی دیگر است. به راستی قم و حوزه های علوم اسلامی در پرتو مکتب حیات بخش اهل بیت علیهم السلام هزاران چهره ی مؤمن و پارسا و مجاهد و فقیه و مصلح بیدار و شهید سربردار آفریده است که هرکدام مشعلی فرا راه بشریت محسوب می شوند. ستارگانی که سر بر آستان نگین قدسی قم نهاده و در این «دیار ابرار» مدفون شده اند. ما در این مجموعه افتخار شناخت و معرفی آنان را به دست آوردیم.

معیار در انتخاب ستارگان، برای ما این است که حیات و ممات یک شخص مایه «حیات» و «هدایت» دیگران و عامل حرکت به سوی آستان قدس ربوبی باشد.

کسانی ستاره اند که عامل هدایت دیگران و مصداق آیه؛ ((و علاماتٍ و بالنجم هم یهتدون(1))) باشند.

فقیهان پارسا، مجاهدان مؤمن، مصلحان مکتبی، عالمان ربانی، قرآن شناسان بزرگ، راویان نور، شهیدان شاهد و مبلغان و خطیبان فداکار، هر کدام ستاره ای درخشان در افق زندگی بشریت اند.

آسمان نورانی قم، پر است از این ستارگان که از بانوی بزرگ قم و خواهر خورشید خراسان، نور و نیرو گرفته و آفاق زندگی بشر را روشن کرده اند.

اصولا انسان ها در فرهنگ قرآن به سه گروه تقسیم می شوند:

گروه اول؛ «صراط مستقیم» الهی را یافته، خود در مسیر ایمان و تقوا و جهاد و دانش و عدالت و احسان حرکت می کنند و دیگران را از نعمت های بی کران الهی بهره مند می سازند.

گروه دوم؛ رهزنان راه سعادت محسوب می شوند و از حرکت کاروان بشری در بزرگ راه بهشت باز می دارند و «قطاع الطریق» جاده بهزیستی و نیک بخشی بشریت محسوب می شوند و صدّ از سبیل اﷲ می کنند.

ص: 2

گروه سوم؛ کسانی هستند که با غفلت و ضلالت و جهل و بی خبری و یا به دلیل محرومیت های فرهنگی نه مشعل راه اند و نه مانع کاروان راهیان بهشت الهی. اینان ناخواسته مشکل آفرین اند. و خود از دست یابی به جایگاه مقربان و ابرار و شهیدان و صالحان محروم می شوند.

ستارگان حرم، انسان های با ایمانی هسستند که از انوار الهی و اولیای خدا نور می گیرند و حرکت جامعه بشری را به مقام قرب الهی آسان می سازند.

کامل ترین نور در نظام هستی از آن خدا و پیام آوران و رهبران معصوم علیهم السلام است. ستارگان به میزان تقرب به خدا و بهره گیری از انوار اولیای او درخشندگی دارند، برخی بیشتر و برخی کمتر الگوی کامل و جامع در زندگی بشریت رسول اعظم الهی صلی الله علیه و آله و سلم است و پیامبران الهی و امامان اهل بیت علیهم السلام خورشیدهای فروزان و ماه های نورافشان و ستارگان درخشان، منظومه آفرینش اند.

دفتر «ستارگان حرم»، امیدوار است در روزگار غیبت خورشید امامت و محرومیت از حضور در محضر امامان معصوم علیهم السلام، حلقه وصلی برای امت باشد و فرزندان اسلام و قرآن را با تربیت یافتگان مکتب آنان آشنا کند. این دفتر با یاری محققان و نویسندگان گرامی و اعضای شورای علمی ستارگان حرم، حجج اسلام محترم؛ محمد جواد طبسی، حسن ابراهیم زاده، عبدالکریم پاک نیا، عبدالرحیم اباذری، محمود مهدی پور و مدیر محترم اجرایی سید محمد سجادی نژاد، در مسیر شناخت و معرفی ستارگان حرم اهل بیت علیهم السلام شهر مقدس قم فعال است.

در پایان یادآوری می شود از دیدگاه های پژوهش گران تاریخ و تراجم و خانواده ی عالمان دین برای تکمیل مجموعه ستارگان استقبال می کنیم. هرگونه پیشنهاد یا نظر اصلاحی و تکمیلی خود را به دفتر ستارگان حرم، به نشانی؛ پژوهشگاه علوم و معارف قرآنی علامه طباطبایی، یا شماره تلفن؛ 02537119132 ارسال و ما را در شناخت و معرفی اسوه های علم و عمل یاری کنید.

توفیق از سوی خداست و قبول در گرو عنایات او.

والحمدﷲ رب العالمین

قم – آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیها السلام

دفتر ستارگان حرم

رمضان المبارک 1439

ص: 3

به روستا بر می گشته است که مواجه با پلنگی می شود. پلنگ موازی سید عقیل با فاصله اندکی قریب به دو متر در حرکت بوده است هر زمان سید عقیل توقف می کرد یا حرکت، آن حیوان هم همان گونه حتی زمانی سید می نشست پلنگ هم می نشست و هیچ کدام به هم کاری نداشتند تا این که نزدیک ده می رسند به حیوان خطاب می کند این روستا جای تو نیست تو باید بروی به کوهستان حیوان اطاعت کرده و راهی کوه می شود.(1)

آیت اﷲ شیخ محمد باقر اراکی سلطان آبادی مشهور به سلطان العلماء، (1294- 1382ق.)؛(1)

(شرح منظور ملا هادی سبزواری)

و از محضر سید محمد تقی خوانساری، (1305-1371ق)؛ دروس سطح را پیش از آمدن آیت اﷲ شیخ عبدالکریم حایری به اراک آموخت.(2)

یکی دیگر از اساتید آن عارف وارسته، فقیه مجاهد، مرحوم حضرت آیت اﷲ آقا سید نور الدین اراکی فرزند سید شفیع (1278–1340ق.) است.(3)

مرحوم آیت اﷲ عبدالکریم حایری یزدی (1280- 1355ق) قریب به دو دهه در اراک حضور داشت و به تربیت فرزندان اسلام پرداخت، از آن جمله مرحوم آیت اﷲ اراکی رحمة الله می باشند از قدیمی ترین اصحاب و تلامذة مرحوم آیت اﷲ حایری است. زیرا از سال 1332ق. که آن مرحوم از عتبات عالیات به اراک آمدند و تا هنگام ارتحال آن جناب در سال 1355ق. مدت بیست و سه سال ملازم درس و بحث آیت اﷲ حایری بود و هیچ یک از مباحث ایشان را ترک ننمود. وی از اولین افرادی بود در قم به مرحوم حضرت آیت اﷲ حائری پیوست.(4)

همان روز با توصیه آقا و پدرم به دست مبارک حاج شیخ عبدالکریم معمّم شدم و لباس روحانیت را به تن کرده و به کسوت و زیّ طلبگی درآمدم.(1) سپس پدرم به مرحوم حاج شیخ عرض کرد آقا این پسر من می گوید: ازدواج با تحصیل منافات دارد لذا ازدواج نمی کند. مرحوم حاج شیخ عبدالکریم پس از صحبت های کوتاهی فرمودند من بر این امر خداپسند استخاره می گیرم. آیه شریفه «بسم اﷲ الرحمن الرحیم» در اول سوره آمد. بعد از آن مرحوم آیت اﷲ حایری دختر یکی از بستگانش را که دختر حاج محمد ابراهیم خوانساری بانی مدرسه علمیه حاج محمد ابراهیم خوانساری (پدر خانم مرحوم مؤسس) می باشد را به همسری من در آورد. آیت اﷲ آراکی از همسرشان بسیار راضی بود و می فرمود: این زوجه یکی از نعمت های خداوند متعال برای من بوده است.(2)

این خانم چند سال قبل از ارتحال آیت اﷲ اراکی از دنیا رفت.

معنوی و مجاهدات نفسانی در راه دین ولایت بود. به همین سبب هم در جلسات تدریس او حاضر می شد. پس از درگذشت مرحوم آیت اﷲ آقای سید محمد تقی خوانساری رحمة الله مرحوم آیت اﷲ اراکی رحمة الله عهده دار تمامی مسئولیت ها و فعالیت های اجتماعی، سیاسی، علمی، آن بزرگوار حتی از قبیل نماز جمعه و جماعت تدریس و توجه به طلاب و مردم گردید.(1)

مبارزه می کنیم. الآن قدرت رضاخان از بین رفته است، و محمد رضا پسرش هم تازه روی کار آمده است، وقت خوبی است که شما از قدرت و نفوذتان استفاده کنید و جلوی این خلاف شرع ها را بگیرید.(1)

هنگامی که حضرت امام خمینی رحمة الله اعلامیه کوبنده در سال 1341ش. علیه لایحه کاپیتولاسیون و قوانین غیر اسلامی را در مجلس شورای ملی به تصویب رسانید. آیت اﷲ اراکی نیز به پشتیانی ایشان اعلامیه ای صادر کرد، خواستار لغو مصوبات مخالف اسلام شد و پیش از دستگیری امام توسط ساواک رژیم که منجر به زندان و سپس تبعید حضرت امام رحمة الله به نجف در سال 1342ش. آیت اﷲ اراکی رحمة الله هماره از ایشان حمایت می کرد. در قم عکاسی در نزدیک حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام بود. که عکسی از حضرت امام رحمة الله را در خیابان ارم زده بوده و آیت اﷲ اراکی رحمة الله بعد از درس از فیضه برمی گشتند نگاهشان به آن عکس افتاد و فرمودند: قسم می خورم، صاحب این عکس اگر در کربلا بود در رکاب امام حسین علیه السلام به شهادت می رسید.(1)

هنگامی که امام خمینی به عراق تبعید شد ایشان مخفیانه با امام ارتباط داشت. بعد از پیروزی انقلاب شکوه مند اسلامی آیت اﷲ اراکی جانب داری از بنیان گذار نظام مقدس جمهوری اسلامی را ادامه داده و در مقاطع حساس و جنگ تحمیلی حمایت صمیمانه و بی شائبه خود را اعلام می داشت.(2)

باقی نماند مگر گفته شد «مرگ برشاه» او (حضرت امام) جان بر کف دست گذاشته است و در مقابل تبلیغ قرآن و دین حنیف اسلام جانبازی می کند. جان در کف کذاشته و حاضر برای شهادت شده است. خداوند یک قوه غیبی در این مرد خلق فرموده که هیچ احدی نداده. هم چنین جرأتی، چنین شجاعتی و دیدی به او داده است که به احدی نداده و او مانند جدش علی بن ابی طالب علیه السلام است یک چنین کسی کمیاب است کم نظیر است.(1)

14. شهید شیخ بهاء الدین محمدی عراقی؛

15. شیخ مهدی حایری تهرانی؛

16. سید علی مدرسی یزدی (مسؤول حوزه علمیه کرج)؛

17. سید محسن خرازی (امام جماعت فیضیه قم)؛

18. سید اسماعیل موسوی زنجانی (امام جمعه سابق زنجان)؛

19. آیت اﷲ مرتضی مقتدایی (رئیس سابق حوزه)؛

20. آیت اﷲ صلواتی از مدرسان حوزه علمیه قم؛

21. آیت اﷲ شیخ محمد تقی آشتیانی؛

22. آیت اﷲ سید احمد زیارتی؛

23. آیت اﷲ سید علی ابطحی اصفهانی؛

24. آیت اﷲ شیخ اسداﷲ عندلیب؛

25. آیت اﷲ شیخ ابوالقاسم محبوب جهرمی؛

26. شهید شیخ محمد شاه آبادی؛

27. آیت اﷲ شیخ علی پناه اشتهاردی؛

28. آیت اﷲ شیخ علی رضا الهی(داماد مکرم آیت اﷲ اراکی)؛

29. آیت اﷲ شیخ محمد حسین مسجد جامعی؛

30. شیخ عبدالجواد اصفهانی جبل عاملی.

مباحث آقای سید محمد تقی خوانساری را بعضی وقت ها می نوشتم یک بحث ارث هم مرحوم حاج شیخ در اراک گفته بودند. آن را هم نوشته ام.(1)

این مرد بزرگ در طول بیش (75 سال) تحصیل و تدریس تألیفاتی ارزشمند از خود به جا گذاشت که عبارتند از:

1. تقریرات بحث مرحوم آیت اﷲ شیخ محمد سلطان العلماء اراکی (قدس سره)؛

2. تقریرات درس فقه مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حایری شامل کتاب طهارت و ارث؛

3. رسالة فی الاجتهاد و التقلید، که در ضمن کتاب دررالفوائد مرحوم حاج شیخ چاپ شده است.

4. رسالة فی الولایة، که ضمیمه جلد اول کتاب «القرآن و العقل» به چاپ رسیده است. توضیحاً مقدمه بر تفسیر (القرآن و العقل) استادش سید نورالدین اراکی، این تفسیر به اهتمام ایشان به چاپ رسید.

5. نفقة زوجه که همراه کتاب ارشاد با نام «رسالتان فی الارث و نفقة الزوجة» به چاپ رسیده است.

6. و المکاسب المحرمه، کتاب البیع، کتاب الخیارات، این سه کتاب به چاپ رسیده است.

7. رساله ی استفتاآت؛

8. حاشیه بر عروة الوثقی؛

9. توضیح المسایل؛

10. مناسک حج؛

11. النکاح و الطّلاق؛

12. شرح مفصّل عروة الوثقی کتاب طهارت؛

13. تقریر درس فقه مرحوم آیت اﷲ سید محمد تقی خوانساری کتاب طهارت.

ص: 15

حاشیه بر عروة الوثقی را با مشارکت مرحوم سید محمد تقی خوانساری رحمة الله نوشته اند و رای هر دو در تمامی مسایل مطابق هم است مگر در دو مورد، یکی بقاء بر تقلید میت و دیگری نماز جمعه که آیت اﷲ اراکی اوّلی را جایز دومی را واجب عینی دانسته اند. این حاشیه ابتدا به نام حضرت آیت اﷲ خوانساری چاپ شد، ولی بعدها که مردم به حضرت آیت اﷲ اراکی رجوع کردند و برنوشتن رساله عملیه اصرار ورزیدند ایشان در جواب آنان فرمودند: حاشیه عروه مرحوم آقای سید محمد تقی خوانساری را بگیرید و عمل کنید. که هر دو باهم نوشته ایم. لازم به ذکر است توضیح المسایل مرحوم اراکی مخصوصاً بعد از ارتحال حضرت امام خمینی رحمة الله مکررا به چاپ رسیده است.(1)

من نماز جمعه را واجب عینی می دانم. از خیلی سال های قبل به این امر اهتمام ورزیدم. اما چون دیگر کهولت سن پیدا کرده ام عذر خواستم.

اما درمورد آثار اجتماعی آن معلوم است یکی از سنت های ائمه اطهار علیهم السلام است که هر جمعه جمعیتی را جمع کنند و به گوش آن ها نصایح و مواعظ را برسانند. آن چه مناسب وقت و زمان عصر است از مسایل سیاسی، اجتماعی را باید گوش زد نمود.(1)

حاج میرزا محمد فرزند محمدتقی بیک قمی مشهور به ارباب که از اجله ی عالمان، محدثان، حکیمان، متکلمان سرشناس قم بود به مرحوم شیخ عبدالکریم پیشنهاد نماز جمعه را داده بود و آیت اﷲ اراکی پس از مرحوم آیت اﷲ خوانساری این فریضه را اقامه کرد.

نماز جمعه مرحوم آیت اﷲ اراکی در مسجد امام حسن عسکری علیه السلام رفته رفته رونق بیشتری گرفت و بنابر پیشنهاد امام خمینی رحمة الله به مرحوم اراکی جهت اقامه نماز جمعه معظم له به صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به دلیل ازدحام و کثرت جمعیت انتقال پیدا کرد. بعد از مدتی چون شبهه ای برایشان در مورد امامت شیخ کثیر السن پیش آمد که آیا محزی هست یا خیر، لذا به ناچار نماز جمعه را ترک نمودند.(2)

همین جهت از زمانی که حضرت امام خمینی رحمة الله حرکت انقلابی خود را در خرداد 1342 آغاز کرد. همواره پشتیبان امام امت رحمة الله بودند. بعد از تبعید حضرت امام به عراق، به عراق رفته و در نجف اشرف به دیدار امام شتافت. پیوسته طرفداری خودش را از نهضت امام را در مقاطع حساس از جمله انتخابات اثبات رسانید.(1)

پیام کتبی، رهبری حضرت آیت اﷲ سید علی خامنه ای را تأیید و پشتیبانی خود را از ایشان اعلام کردند. متن پیام چنین است:

بسم اﷲ الرحمن الرحیم

خدمت جناب مستطاب حجت الاسلام و المسلمین آقای خامنه­ای

رهبر جمهوری اسلامی ایران دامت افاضاته.

ضمن ابراز تسلیت در مورد فقدان اسفناک و ضایعه ی جبران ناپذیر رحلت مرحوم آیت اﷲ العظمی امام خمینی طاب ثراه که حقا مجدّد المذهب در قرن حاضر می باشد اعلام می دارد:

انتخاب شایسته جنابعالی به مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران مایه دلگرمی و امیدواری ملت قهرمان ایران است. شکی نیست که در موقعیت حساس کنونی حفظ نظام جمهوری اسلامی که از اهمّ واجبات شرعی است متوقّف به این امر مهم می باشد. این که با ابتهال و تضرع به درگاه ربوبی و با استغاثه به ناحیه مقدّسه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف دوام و تأییدات و توفیقات آن جناب را در انجام این مسئولیت سنگین خواستارم بدیهی است در متشابهات امور شرعیه و مسایل مهم مملکتی مشورت با مراجع عظام و علمای اعلام راه گشای همه خواهد بود. امیدوارم هم چون گذشته دست غیبی آن حضرت مکر شیاطین و نقشه اجانب را نقش بر آب فرموده آن جناب را یار و یاور باشد.السلام علیکم و رحمةاﷲ و برکاته.

الاحقر محمد علی العراقی(1)

6 ذیقعده 1409

ص: 19

پاسخ مقام معظم رهبری:

بسم اﷲ الرحمن الرحیم

محضر شریف مرجع بزرگوار آیت اﷲ العظمی آقای اراکی دامت برکاته العالیه.

تلگراف تسلیت آن حضرت به مناسبت ارتحال رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت آیت اﷲ العظمی امام خمینی قدس اﷲ نفسه الزکیة که حقا ضایعه ای جبران ناپذیر و ثلمه ای بزرگ بود. عزّ وصول بخشید. و موجب تسلّی و سپاس گردید. از تعبیرات محبّت آمیز و ادعیه زاکیه آن جناب نسبت به این جانب و توصیه صوابی که فرموده اید صمیمانه سپاس گزارم. این جانب با استمداد از تفضّلات و توفیقات الهی و با توسل به ذیل عنایات حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف ارواحنا فداه تصمیم قاطع دارم که در جهت تحقق حاکمیت اهداف مقدّسه اسلامی و استقرار کامل حاکمیت شرع مبین که آرزو و وصّیت رهبر فقید و عزیزمان می باشد تمامی تلاش ممکن را بکار برده و همه نیروها را در آن راه بسیج نمایم. از آن جانب تقاضا دارم که این جانب را همواره مشمول دعوات زاکیه خود قرار دهید.(1)

سید علی خامنه ای

21/3/1368ش

7 ذیقعده 1409ق

ص: 20

بدین صورت که ضریح را از روی مرقد مطهّر برداشته، و مشغول تعمیر بودند. پدرم مشاهده نمود که یکی از طلاب علوم دینی نردبانی گذاشته، وارد سرداب مقدس شده است. مقداری از تربت ناب از روی قبر حضرت سید الشهداء علیه السلام برداشته، به طرف بالا بر می گردد.

مرحوم والد ما گفته بود آقا آیا می شود مقداری از تربت را به من مرحمت فرمائید؟ آن طلبه پرسیده بود: آیا ظرفی دارید پدرم در جواب گفته بود نه، خیر ندارم. آن گاه آن سید خودش کیسه ی کوچکی از جبش در آورد، مقداری از آن تربت داخل کیسه ریخته تحویل پدرم داده و او هم به اراک آورده بود. هر وقت درب کیسه باز می شد همه فضا معطر می گردید.

یک وقت یکی از همسایگان ما که با من هم مباحثه بود. مریض شد تا جائیکه قدرت حافظه اش را از دست داد. من به عیادتش رفتم من را نشناخت. پدرم دستور داد کمی از آن تربت را در استکان آبی حل کنم و به او بخورانم. همن کار را کردم، شفا پیدا کرد.(1)

او این کلام را ترتیل کرده این کلام چقدر جامع است، مثل جامعّیت خودش، اگر کسی فکر و تدبّر در او بکند حالش منقلب می شود. از کسالت و بی توفیقی روحی نجات پیدا می کندو علاوه بر آن شوق به تحصیل یا هر کاری می خواهد.(1)

صبح روز پنجشنبه مراسم باشکوه تشییع پیکر پاک آن مرجع فقید در قم از مقابل مسجد امام حسن مجتبی علیه السلام در خیابان امام خمینی شروع گردید مشایعت در تمامی مسیر مسافت چند کیلومتری تا حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام ادامه داشت. ازدحام جمعیت به اندازه ای بود که در حین ورود جنازه به داخل صحن مطهر و ملکوتی حضرت معصومه علیها السلام شش نفر زیر دست و پای جمعیت ماندند و در راه اعتلاء شعایر دینی و پاس داشت مقام مرجعیت جان خود را از دست دادند.

مراسم نماز به امامت عارف واصل الی اﷲ حضرت آیت اﷲ حاج شیخ محمد تقی بهجت فومنی(قدس اﷲ نفسه الزکیه) در صحن مطهر برگزار گردید. و پیکر منزه آن مجاهد خستگی ناپذیر در کنار یاران سفر کرده خود، مجاور مرقد منور استاد عالی مقامش، حضرت آیت اﷲ حاج شیخ عبدالکریم حایری یزدی، و داماد گرامیش حضرت آیت اﷲ العظمی سید محمد تقی خوانساری (رضوان اﷲ علیهم) در آرامگاه ابدی خود قرار گرفت.

آقای حاج شیخ محمد علی اراکی، دار فانی را وداع گفته، جهان تشیع را به سوگ خود نشانیدند.

این عبد ممتحن خدا و عالم زاهد و پارسا و این ذخیره گران بها الهی در روزگار ما و این بقیةالسلف صالح و یادگار اساطین عالم و عمل تقوا از جمله برگزیدگان بود که عمر طولانی و پر برکتی را بی کمترین خدشه و شائبه ای در طهارت و نزاهت و قداست و معنویت به سر آورده، راه خدا را با گامی استوار و اراده ای خلل ناپذیر طیّ کرد. و یک قرن دل و جان منوّر و پاکیزه خود را در برابر جلوه های رنگارنگ دنیای فانی تسلیم ناپذیر و تسخیرناپذیر نگاه داشت.

در امتحان های دشواری که در یک زندگی صدساله و در حوادث بزرگ و کوچک آن در برابر هر کسی قرار می گیرد مانند کوه استوار، و بی تنزل باقی ماند. هرگز به دنیا و مقام و جلال آن نیندیشید و هرگز احساسات شخصی، ایشان را از شناختن و پیمودن راه خدا باز نداشت. به سوی شهرت و محبوبیّت و مقبولیّت قدمی برنداشت، و آن گاه که مقدّس ترین و گرامی ترین نوع شهرت و محبوبیّت با انتخاب شدن از سوی میلیون ها، انسان مؤمن، به مرجعیت تقلید به سراغ او آمد با آن بسی کریمانه و بزرگ منشانه روبه رو شد. اگرچه حاجت مردم را برآورد و آنان را در راه خدا، دستگیری کرد اما خود همان عبد محتاج رحمت الهی باقی ماند. و دل خاشع و روح پارسای خود را با محبت الهی و اولیای معظّم خدا بیش از پیش پیوند زد. اکنون آن جان پارسا به ملکوت پیوسته و آن دامان پاک از عالم ماده برچیده شده است. او از حقیقت (و لا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون) برخوردار و به مجاورت ارواح مطهّر اولیاء و صلحا سرافراز است. ولی جهان تشیع و حوزه های علمیه عزادارند.

ص: 27

این جانب این ضایعه ی بزرگ را به ساحت قدس حضرت بقیةاﷲ الاعظم ارواحنا فداه و به فرزندان گرامی و فاضل و بیت شریف ایشان و نیز به عموم شیعیان جهان و ملّت بزرگ ایران به ویژه به علمای اسلام و حوزه های علمیه مخصوصاً حوزه عظیم الشأن قم که این بزرگوار یکی از بنیان گذاران و استوانه های آن بودند تسلیت می گویم.(1)

والسلام علی عباده اﷲ الصالحین

سید علی خامنه ای

26 جمادی الثانی 1415 برابر 9 آذر 1373ش.

زهد وتقوی بود در ایشان تمام

مرجعیت داشت او بعد از امام

هی که عاشق زین عزا برسرزده است

مهربانی چون کبوتر پر زده است

مرجع شیعه ست چون گل در کفن

وامصیبت، وافغان یا بن الحسن

اتفاق افتاد، آخر حادثه

یک هزار و سیصد و هفتاد و سه(1)

ص: 29

محمدرضا کریمی نگارش شده و دیگری مقاله محقق گرامی حجت الاسلام محمد نادری.(1) به یقین زحمات سروران مشکور است. این کمترین نیز در مقال کنونی سعی بر این داشته ام افق های جدیدی از شخصیت ایشان در برابر خواننده گرامی باز کنم و بر ثروت فرهنگی گذشتگان خشتی بیفزایم. امید که این توفیق تا اندازه ای حاصل شده باشد.

با امید به عبرت آموزی از زندگی او و بهره مندی از تجارب و تکاپوی علمی، اجتماعی و سیاسی اش صفحات حیات او را ورق می زنیم.

سپس برای ادامه تحصیلات رهسپار نجف اشرف شد. مدت 7 سال در آنجا بود تا به سن 27سالگی رسید. آن گاه به ایران بازگشت و چندی در قم و تهران اقامت گزیده، به تعلیم و تعلم پرداخت تا پای به 34 سالگی گذاشت. گویا در همین دوره بود که «حکمت و علوم معقول را در تهران در محضر اساتید فن آموخت و در مباحث آن ید طولایی داشت».(1) پس از این مدت برای دومین بار، بار سفر را بربست و تا 40سالگی در نجف اشرف رحل اقامت افکند.

همین رو در خانه اش در تمام اوقات به روی همگان گشوده بود. به علوم قرآنی و معارف وارثین علم ربانی عشق می ورزید و از کاسه لیسی بیگانگان و اقبال به آن چه به نام علم در دسترس انام است بیزاری می جست.

در بسیاری از علوم اسلامی از قبیل تفسیر، حدیث، عقاید، تجوید و قرائت، فقه، اصول فقه، صرف، نحو، معانی، بیان، منطق، هیئت، ریاضیات، طب و حکمت اسلامی زبردست و صاحب نظر بود. از تدلیس و ریا به سختی گریزان بود اخفاء زهدش او را در شمار ازهد الناس قرار داده بود. کم و زیاد و اقبال و ادبار دنیا در نظرش یکسان بود. اولین و عمده ترین محک در نظرش جهت شناسایی مقامات افراد، عدم تعلق آن ها به دنیا بود. به صاحبان حاجت در توسل و توجه به ساحت ولی اﷲ الاعظم حجه بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف توصیه اکید می کرد و اضافه می فرمود امروز پناهی جز حضرتش نیست و شیعه غیر از ناحیه آن بزرگوار نمی شود، در همه جا و همه گاه به او التجا ببرید و اصلاح ظاهر و باطن امورتان را از حضرتش درخواست کنید. نوع افرادی که با ایشان برخورد داشتند او را از مصادیق بارز این حدیث می یافتند: «...و تقربوا الی عالم یدعوکم من الکبر الی التواضع و من الریاء الی الاخلاص و من الشک الی الیقین و من الرغبة الی الزهد و من العداوة الی النصیحه»(1)

و به عالم و دانشمندی نزدیک شوید که شما را از تکبر به تواضع و از ریا به اخلاص و از امواج سهمگین شک به ساحل مطمئن یقین و از میل به دنیا به بی رغبتی به آن و از دشمنی و ستیزه ی با بندگان خدا به خیرخواهی و نیک اندیشی دعوت کند.

در بیان مطالب علمی حوصله ی زیادی به خرج می داد و در هر باره قلم به دست می گرفت جمیع جوانب آن بحث را مورد نقد و بررسی قرار می داد و ابهامی برای خواننده باقی نمی گذاشت. از شرح صدری وافر برخوردار بود و گاه وزش بادهای مخالف و برخورد با ناملایمات شکیبا و سنگ زیرین آسیاب بود.(2)

ص: 33

آن جناب به حقیقت زاهد و وارسته بود و در تهران در گوشه ای ساکت و تنها به وظایف طلبگی خود مشغول بود و به شدت از این که مشهور شود گریزان بود. حتی اجازه نمی داد کسی از او عکس بگیرد به طوری که پس رحلتش برای تهیه یک عکس از ایشان در زحمت بودیم تا بالاخره یک عکس در گذرنامه ایشان پیدا کردیم و قاب گرفتیم و سر مزارش گذاشتیم که آن را هم بردند و معلوم نشد چه شد.(1)

از القاب و عناوین و تعریف و تمجید به شدت گریزان بود و حاضر نبود سر زبان ها بیفتد و مشهور شود. استاد محمدرضا کریمی نقل کردند: نوارهای دروس و کلاس های ایشان ضبط می شد و ما به خاطر آن ها مهری درست کرده بودیم که روی آن نوشته بود نوارهای دروس حجت الاسلام و المسلمین سید هاشم حسینی تهرانی و روی نوارها می زدیم. یک روز که خدمت ایشان رسیدم، دیدم از کاغذ یکی از نوارها عنوان حجت الاسلام و المسلمین را قیچی کرده اند و به من فرمودند: اسم بنده فقط چهار کلمه است سید هاشم حسینی تهرانی.(2)

استاد سید رسول موسوی تهرانی فرموده اند: ما با ایشان رفت و آمد خانوادگی داشتیم، مرد وارسته ای بود اهل ولاء بود اهل عبادت بود.(3)

در این جا نگاهی کوتاه به اسامی استادان ایشان می افکنیم.

1. استاد شیخ رضا قاضی استاد و مدرس در مدرسه مروی تهران که در محضرش کتاب شوارق الالهام محقق لاهیجی را در علم کلام آموخته است.

2. عارف کامل شیخ محمد علی شاه آبادی اصفهانی که در نزد وی بخشی از کتاب اسفار را که در منزلش در نزدیکی مسجد جامع تهران تدریس می نمود، خوانده است.

3. فقیه وارسته شیخ محمد تقی آملی که نزد وی قسمتی از شرح اشارات را که در منزلش در خیابان امیریه تهران تدریس می نمود، خوانده است.

4. آیت اﷲ سید ابوالحسن رفیعی قزوینی که نزد وی بخشی از اسفار را در مدرسه مروی خوانده است.

5. مفسر قرآن کریم شیخ مهدی الهی قمشه ای که قسمتی از شرح اشارات را در منزلش واقع در خیابان خراسان تهران خوانده است.

6. عالم ذوفنون شیخ ابوالحسن شعرانی که نزدش کتاب شرح تجرید در علم کلام و شرح چغمینی در علم هیئت را که در منزلش تدریس می نموده، آموخته است.

7. علامه سید محمد حسین طباطبایی که در محفل وی در قم به فراگیری تفسیر قرآن همت گماشت.

8. سید الفقهاء مرحوم سید ابوالقاسم خویی؛

9. شیخ محمد باقر زنجانی؛

10. آیت اﷲ شیخ حسین حلی.

سه استاد اخیر، از شاگردان میرزای نائینی بوده اند و حضرت سید هاشم در نزدشان در نجف اشرف علم فقه و اصول فقه را فرا گرفته است.

در مدرسه خرد و تربیت شیعی هستند. مروری بر زندگی شاگردان او سطور آینده این مقال است. با هم بنگریم:

سال 1356ش. که با فشار رژیم عراق به ایران بازگشت، در شهر قم اقامت گزید. مراکزی هم چون: مؤسسه آل البیت، مرکز الغدیر، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، بنیاد بعثت و انتشارات جامعه مدرسین با او ارتباط داشتند و آثار زیادی با نظارت و همکاری مستقیم وی تحقیق و چاپ شد. ضمن این که در مجامع و همایش های علمی مختلف داخل و خارج کشور شرکت می کرد. تعداد 94 عنوان کتاب با استفاده از راهنمایی ها یادداشت های او به ثمر رسید و فهرست های زیادی را از نُسَخ خطی داخل و خارج کشور تهیه کرد.

همه کسانی که با محقق طباطبایی آشنایی داشتند به صفای روح او و خلوص و ارادت ایشان به مقام شامخ اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و هم چنین تبحّر و تخصّص او در کتابشناسی شیعه، اذعان دارند. از خصوصیات بارز او سخاوت در کمک به پژوهش گران و شاگردان بود که همه کسانی که از او استفاده کرده اند، به این خصیصه اشاره می کنند.

آثار ایشان فراوان است که بخشی از آن ها را در تکمیل تألیفات دو استادش آقا بزرگ و علامه امینی تألیف نمود مانند: مستدرک الذریعه، اضواء علی الذریعه، معجم اعلام الشیعه، تعلیقات علی طبقات اعلام الشیعه، تنظیم و تصحیح نقباء البشر، علی ضفاف الغدیر، انباء السماء برزیة کربلا.

بخش دیگر تحقیق و تصحیح آثار بزرگان است مانند: فهرست منتجب الدین، الاربعون المنتقی من مناقب المرتضی، عقدالدرر فی اخبار المهدی المنتظر، مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام از ابن ابی دنیا، مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام از ابن حنبل، ترجمه امیرالمؤمنین علیه السلام از تاریخ دمشق، ترجمه امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام از طبقات ابن سعد، فهرست کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام نجف، فهرست نسخ خطی آستان قدس، فهرست نسخ کتابخانه هایی در بغداد و حجاز و ترکیه و شیراز و تبریز، اهل البیت فی المکتبة العربیة، الغدیر فی التراث الاسلامی، نهج البلاغه عبر القرون، مخطوطات اللغة العربیة، فهرست تصانیف کراجکی، الحسین علیه السلام و السنة، المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فی السنة النبویة، حیاة الشیخ یوسف بحرانی، شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی و مقالات متعددی نیز از ایشان در مجله «تراثنا».

ص: 37

محقق طباطبایی، به علت نارسایی قلبی در 7 رمضان 1415ق. مطابق 8 دی ماه 1374ش. درگذشت و در حجره 14 صحن بزرگ حرم حضرت معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد.

2. الامامه و الولایه که در موضوع خود بسیار نفیس و مستدل و متقن می باشد.

3. تقریرات درس فقه و اصول آیت اﷲ خویی.

ایشان در 7 محرم 1428ق. (7 بهمن 1385ش) در 73سالگی درگذشت و پیکر پاکش پس از تشییع و نماز آیت اﷲ حاج سید محمّدباقر موحد ابطحی بر آن، به زادگاهش انتقال داده شد و صبح تاسوعا در مدرسه باقرالعلوم -که خود بنیاد نهاده بود- به خاک سپرده شد.(1)

از اساتید او از آغاز تحصیل تا آخرین مراحل تحصیل می توان به عالمان زیر اشاره کرد: حاج سید حسن و سید حسین مصطفوی، حاج میرزا علی سعیدیان، حاج شیخ ابوالقاسم تنکابنی، حاج شیخ حسین کنی، حاج آقا تقی قمی، آیت اﷲ محسن حرم پناهی، آیت اﷲ فاضل لنکرانی، آیت اﷲ سلطانی، آیت اﷲ سبحانی، آیت اﷲ سیدمحمدرضا گلپایگانی رحمة الله، آیت اﷲ حاج شیخ مرتضی تهرانی، آیت اﷲ حاج شیخ کاظم تبریزی، آیت اﷲ حاج شیخ محمد شاه آبادی، آیت اﷲ حاج سید محمد روحانی، آیت اﷲ حاج شیخ حسین وحید خراسانی، آیت اﷲ حاج شیخ جواد تبریزی، آیت اﷲ انصاری شیرازی آیت اﷲ محمدی گیلانی، آیت اﷲ حسن زاده آملی، آیت اﷲ مصباح یزدی، آیت اﷲ حاج سید حسین قاضی طباطبایی، آیت اﷲ جوادی آملی.

از فعالیت های علمی ایشان می توان به موارد زیر اشاره کرد: تدریس خارج فقه در حوزه علمیه قم، تدوین دو جلد کتاب مکتب های روانشناسی و نقد آن، ارائه مشاوره و نظارت علمی 10 اثر ارزشمند در زمینه روانشناسی، جامعه شناسی، تفسیر و... از قبیل دو جلد روانشناسی سلامت انسان از دیدگاه اسلام، روانشناسی اجتماعی، روانشناسی رشد (دو جلد) مکاتب تفسیری و کتاب نابرابری و ستم جنسی از دیدگاه اسلام و فمینیسم، روانشناسی تبلیغ، روانشناسی باورهای دینی، خانواده از دیدگاه اسلام با رویکردی روانشناختی و...، بازنگری محتوایی حدود بیست جلد اثر تفسیری حضرت آیت اﷲ جوادی (اعم از تفسیر تربیتی تسنیم و دو جلد توحید در قرآن و یک جلد وحی و نبوت و یک جلد تفسیر انسان به انسان).

از مسئولیت های ایشان عضویت در دو دوره شورای عالی سیاست گزاری حوزه های علمیه و عضویت در جامعه مدرسین، عضویت در شورای مدارک علمی حوزه علمیه، و عضو هیأت علمی در گروه تفسیر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، مدیریت گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه امام خمینی رحمة الله می باشد.(1)

ص: 40

از استاد ولی آثار و پژوهش های ارزشمند زیادی چاپ گردیده است که به تعدادی از آن ها اشاره می کنیم: ترجمه قرآن کریم، ترجمه نهج البلاغه، ترجمه ی صحیفه ی سجادیه، تحقیق و ترجمه ی امالی شیخ مفید، تحقیق و ترجمه ی بحرالمعارف، ترجمه ی دعاهای مفتاح الفلاح، ترجمه ی علم الیقین، ترجمه ی سنن النبی صلی الله علیه و آله و سلم، تصحیح و تحقیق ترجمه ی امیرالمؤمنین علیه السلام من تاریخ مدینة دمشق از ابن عساگر شافعی دمشقی، ماه رمضان در بیان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، ترجمه ی دروس الاخلاق، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، اهل بیت علیهم السلام در حدیث کساء، تحقیق امالی شیخ طوسی، قصه های طاقدیس، حسن بن علی علیه السلام به روایت اهل سنت.(1)

مشغولید؟ عرض کردم مشغول آماده سازی چاپ علوم العربیه آقا سید هاشم هستم. ایشان از آن بزرگ مرد ذکر جمیلی فرمودند و دو نکته کوتاه اما کلیدی و بزرگ بیان کردند: اول این که ایشان با فدائیان اسلام مرتبط بودند و دوم: او در اصلاح متون درسی حوزه ها تلاش داشت و این کتاب ها را برای این که جایگزین دروس ادبیات شود نوشتند. این دو نکته کوتاه آن چه بود که این کمترین نگارنده سطور از آن دیدار در یاد دارم و نوشته ام.

بنابراین هنر پیشگامی که نمونه ی هوشیاری و فهم و جربزه بیش از افراد عادی است در او بوده است و باید این نکته را بیش از این کاوید.

نوشته شده، اما هر کدام از جهاتی مزایایی در بر دارد، چرا که گاهی به برخی مسائل علم نحو به صورت مفصل پرداخته شده و بعضی از مباحث مغفول مانده و یا کمتر به آن توجه شده، همانند این که کتاب النهجةالمرضیه سیوطی اهم مسائل علم نحو را دربر داشته ولی برخی مسائل علم نحو در آن بررسی نشده است لذا طلاب و دانشجویان رشته ادبیات عرب با کتاب مغنی الادیب ابن هشام رفع این نقیصه می نمایند.

مهم ترین مزیت کتاب علوم العربیه اینست که به صورت کامل و مفید مباحث لازم علم نحو را جمع آوری نموده که باعث می گردد کتاب به صورت دایرةالمعارفی از علم نحو همیشه مورد استفاده طلاب و پژوهش گران قرار گیرد. از دیگر نکات ارزشمند این کتاب آنکه مؤلف برای شاهد مثال ها از آیات و روایات و یا اشعار با محتوای مناسب استفاده نموده است.

3. علوم العربیة در شرح شواهد شعری، به زبان عربی.

این اثر شرحی است بر شواهد و اشعاری که در کتاب نحو علوم العربیه جهت اثبات قواعد نحوی مورد استشهاد واقع شده است. در کتاب حاضر 1687 بیت از اشعار عربی که در بردارنده قواعد نحوی هستند مورد بررسی قرار گرفته اند. وی در ضمن شرح شواهد به مناسبت های گوناگون فوائد لغوی، تفسیری، اعتقادی و گاه اخلاقی ارزشمندی بیان کرده اند.

سه کتاب فوق به عقیده بسیاری از استادان صرف و نحو در مدارس علوم اسلامی از بی نظیرترین کتاب های ادبی به شمار می رود و بارها به چاپ رسیده و در دسترس طلاب و فضلای حوزه های علمیه است، لیکن قدرشان همانند مؤلفشان مجهول و ناشناخته مانده است.

4. افضل الاعمال؛

در فضیلت و احکام نماز، به زبان فارسی، این کتاب در هشتاد صفحه از سوی انتشارات مفید تهران به چاپ رسیده است.

5. تفسیر سوره حمد؛

به زبان فارسی است و به اهتمام امیر پوستچی توسط نشر منیر چاپ شده است.

6. تفسیر سوره بقره؛

ص: 44

به زبان فارسی و وعده چاپ آن را در ابتدای بوستان معرفت داده اند.(1)

این دو تفسیر را با عنوان اطیب الثمره فی تفسیر سورة الحمد و البقره.(2)

7. چهل حدیث؛

در مقدمه بوستان معرفت درباره این اثر آمده است: استاد بزرگوار ما قبل از تألیف این کتاب دست به کار تألیف کتابی با عنوان چهل حدیث در فضائل خاندان نبوت شدند و تا حدود هشت حدیث آن را با شرح و بسط کاملی مرقوم فرمودند ولی از ادامه آن منصرف شده و شروع به نوشتن این اثر ارزنده نمودند و غالب مطالب آن کتاب را در ضمن مباحث این تألیف گنجاندند. اما بعد از مراجعه چنین بدست آمد که بعضی از نکات دقیق و بیانات متین که در توضیح جاهای پیچیده بعضی از روایات افاده فرمودند در بوستان معرفت درج نشده است لذا برای تتمیم فائده تقریبا تمام آن مطالب به عنوان تعلیقاتی از خود مؤلف در موارد مناسب در پاورقی ذکر شده است.(3)

با این توضیح جناب استاد کریمی محتوای آن چهل حدیث در بوستان معرفت به طور کامل آمده است.

8. بوستان معرفت؛

اثر حاضر به زبان فارسی و شامل 331 حدیث نبوی درباره علم خاندان نبوت از مدارک اهل سنت است و در 711 صفحه در سال 1361 در تهران توسط انتشارات مفید به چاپ رسیده است. بوستان معرفت به ضمیمه دیوان اشعار توسط استاد محمدرضا کریمی تصحیح و در تهران توسط نشر منیر در سال 1378ش. به چاپ رسیده است.

9. عقائد الانسان؛

این اثر به زبان فارسی و شامل چهار جلد است. در باره این اثر استاد کریمی نوشته اند: کتاب عقاید الانسان یک دوره کامل اصول دین است و جلد اول آن توحید و عدل و نبوت ومعاد است و

ص: 45

مجلدات بعدی در باره امامت است. بحث امامت کتاب آن طور که پیش می رفت و به فرموده شفاهی خود مولف بالغ بر ده جلد می شد که در اواسط تألیف آن با رحلت مؤلف ادامه نیافت.(1)

10. توضیح المراد فی التعلیق علی شرح تجرید الاعتقاد؛

این اثر در دو جلد در سال 1365ش. در زمان حیات مؤلف در 900 صفحه از سوی انتشارات مفید تهران به چاپ رسیده است. ایشان در ابتدای تعلیقه ی خود پس از خطبه ی کتاب علت تألیف توضیح المراد را چنین بیان می کند: انی رایت ان اشرح التجرید الذی هو من مؤلفات ابی المنصور الحسن بن یوسف بن علی بن المطهر الحلی قد هوت قلوب المحصلین الیه و کان کثیرا اقبال المشتغلین علیه و مع ذالک فیه من المجملات کثیر و من المحکمات وفیر فکان ما یفسر مجملاته و یفصل محکماته جدیرا بالوجود و واجدا لرضا المعبود فسئلت المولی جل و علا توفیقا له و قوه ی علیه فمن علی به و وفقنی لاتمامه و ارجو منه ان ینفعنی و اخوانی به فی هذه العاجلة و فی الاخرة انه قریب مجیب.

11. تصحیح و تحقیق و تعلیق کتاب التوحید شیخ صدوق؛

این تصحیح و تعلیقه به زبان عربی و در زمره انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به چاپ رسیده و چاپ دهم آن در 548 صفحه در سال 1430ق. منتشر شده است.

استاد سید رسول موسوی تهرانی می فرمودند:

شب های ماه مبارک رمضان کتاب توحید صدوق را با هم مقابله می کردیم. گاهی من می خواندم ایشان نگاه می کرد و گاهی ایشان می خواند و من نگاه می کردم.(2)

12. ترجمه کتاب توحید صدوق؛

متأسفانه ترجمه این اثر تا آخر باب دوم انجام گرفته و ناتمام مانده است.

13. دیوان اشعار؛

ص: 46

مجموعه اشعار ایشان در 60 صفحه وزیری در پایان بوستان معرفت از صفحه 727- 791 به چاپ رسیده است. آن جناب حسینی تخلص می کرده است و از سرودن این مجموعه در سال 1366ش. فراغت حاصل کرده است. تعداد اشعار ایشان 709 بیت می باشد و در رمضان المبارک سال 1389 استنساخ شده است.

از بررسی اشعار ایشان بدست می آید که در آن زمان حالات روحی و علایق معرفتی در شخصیت ایشان شدت گرفته بوده است. برخی اشعار را خود عنوان گذاری کرده است و برخی را مصحح محترم بر اساس محتوای سروده با دقت و امانت، نام گذاری کرده است که از مجموع آن ها این گرایش معرفتی مشهود است.برخی از عناوین اشعار چنین است: فی شکوی الفراق، فی وظیفة السالک، فی الشکوی من الجفاء، فی غایة السالک، فی ارشاد السالک، فی العشق، فی العشق ایضا، فی تفسیر الفناء، فی غایة سلوک العارف باﷲ، فی وصف المعشوق، فی تمنی اللقاء.

در این جا برای آشنایی، ابیاتی از مجموعه اشعار ایشان تقدیم می گردد:

دیری است که ما خدمت میخانه گزیدیم پیکان بلا را به دل خویش خریدیم

از پیر بدیدیم کرامات و مقامات بس سر نهانی که از او باز شنیدیم

دیدیم که دنیا همه خواب است و خیال است در خواب همه خلق فرو رفته بدیدیم

در لهو و لعب غرق و ز غفلت همه مخمور ما زین همگان یک نفس حق نشنیدیم

اندر پی دنیا همه چون طائر صدبال یک راهروی طالب دیدار ندیدیم

ای وای که این خلق بدنیا شده دلخوش یک کام خوشی ما که از اینجا نچشیدیم

گویی که پس از دار فنا دار دگر نیست در معتقد خلق ولی ما که رسیدیم

دیدیم همی دوزخ و جنات و مقامات چون پرده پندار و هوی را بدریدیم

دیدیم سوال است و حساب است و موازین ما از سر اینها همه یکباره پریدیم

رفتیم بحب علی و آل کرامش در سایه طوبی چو یکی مرغ خزیدیم

دیدیم یکی عالم پهناور دائم از حور و ز غلمان چه بدیدیم رسیدیم

دیدیم ولی در خور توصیف نگنجد آن را که شنیدیم و بدیدیم رسیدیم

ص: 47

از خویش بدر شو اگرت میل وصال است ما واصل حق گشته و در خلق پدیدیم

دل جای دگر باشد و تن بر سر این خاک ما از خطر لاشه گندیده جهیدیم

ای جان پسر ما ره صد ساله به یک روز با عشق و هواخواهی آن شاه دویدیم

دانی که حسینی نرود راه ضلالت چون راه علی آن شه ابرار گزیدیم(1)

14. سلسله معارف نور؛

جناب حجت الاسلام محمد رضا کریمی درباره این اثر نوشته اند: مجموعه ای کامل از سخنرانی های ایشان که از تاریخ 1351 تا 1356 طی جلسات هفتگی در روزهای جمعه و نیز مناسبت های ایام ایراد فرمودند در دست است و تمام این مجموعه در ارتباط با مباحث اعتقادی و معارف ولایی است. خوشبختانه کار پیاده سازی نوارها و تصحیح تمام این مباحث توسط حقیر به اتمام رسیده است و به زودی پس از ویرایش و تنظیم مدارک و پاورقی های لازم چاپ و در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت.(2)

برای خود محفوظ می دارند و آن را در اول کتاب ها تذکر می دهند، حق چاپ آثارش را آزاد گذاشته است و به همه ناشران و افراد اجازه داده است تا آثارش را به چاپ برسانند.

توانست در سیر تاریخ سیاسی - مذهبی کشور، تأثیر بسزایی گذاشته، از اهمیت خاصی برخوردار شود.

انقلاب مشروطه، یکی از خجسته­ترین حوادث پس از ظهور اسلام در تاریخ کشورمان بود که از همان آغاز در یک سیر صعودی، اما پر فراز و نشیب، ایرانیان را به سوی ترقی و تعالی سوق داد. قدرت­های مطلقه را مشروطه ساخت و مسئولین کشور را در قید و بند قوانین و مقررات قرار داد. این انقلاب که با نشر افکار بیدارکننده ی سید جمال­الدین اسدآبادی و با رهبری علمای بزرگ و آیات عظام و با همت و دلیری مردم ایران، در جهت گسترش عدالت اجتماعی و برقراری قانون و برچیده شدن نظام خودکامگی به وجود آمد، به شدت در روند پیشرفت مسائل اجتماعی، فکری، سیاسی و اقتصادی ملت مؤثر واقع گردید، اما متأسفانه مشروطه­خواهان زمانی که به مشروطه رسیدند، اختلاف آغاز شد و پیش از هر چیز شیخ فضل اﷲ نوری بردار رفت، بیگانگان در کار مشروطه اخلال کردند و زمامداران آن به خطا رفتند، جنگ جهانی اول نیز بر مشکلات آن افزود و در نتیجه کوچک­ترین تغییری در ساختار اجتماعی کشور پدید نیامد، بسیاری از متفکرین از ادامه ی حیات سیاسی و استقلال کشور مأیوس شدند و تن به تقدیر سپردند؛ نابسامانی­ها افزون گشت و قیام­ها برپا گردید. مشروطیت موجب شد تا نیروهای مذهبی کنار بنشینند و علما در کنج حوزه­ها و کتابخانه­ها به تألیف و تصنیف گسترده روی آورند و مستعدان نیز به دانشگاه­ها راه یابند تا علوم جدید را فرا گیرند. گرچه این امر در رشد فکری و علمی جامعه مؤثر بود، اما از سویی از سال 1285 تا 1299، یعنی چهارده سال در کشور بحران ایجاد شد و کابینه­ها یکی پس از دیگری تغییر یافت تا آن گاه زمینه ی مساعد برای کودتای نظامی اسفند 1299، فراهم شد و پس از خلع قاجاریه، از سلطنت رضاشاه بر تخت نشست. بدین ترتیب، مشروطیت از مسیر خود خارج و استبداد شاهی دوباره پدیدار شد و از مشروطه جز نامی باقی نماند.

رضا شاه، در ابتدا اقدام به عوام­فریبی کرد و خود را مذهبی نمایاند، لیکن چندی نپایید که مبارزه با دین را آغاز کرد با استقرار و تثبیت سلطنت پهلوی، دوره ی اجرای سیاست­های نوین استعمار انگلیس فرا رسیده و سیاست مذهب­زدایی و استحاله ی فرهنگی، از طریق اشاعه ی فرهنگ

ص: 50

تجددگرایی غربی، در دستور کار هیئت حاکمه قرار گرفت، اما از آن جا که به دلیل ریشه­دار بودن تفکر دینی، اعتقادات مذهبی و عرف و سنن ملّی، سیاست مذهب­زدایی با مشکلات جدی و مقاومت اجتماعی مواجه شد، دولت مردان رژیم، از طریق رواج لاقیدی، بی اعتنایی و تحقیر نمادهای دینی و سنن ملّی، مبارزه با مذهب را پی گرفتند و مقاصد ضد مذهبی خود را در طول سلطنت رضاشاه. یکی پس از دیگری به منصه ی ظهور رساندند.

با جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین، دوره ی رضاشاه نیز به پایان رسید و با سقوط دیکتاتوری وی در شهریور 1320، فضای آزادی نسبی پایدار گشت. مردم از بند رسته ی ایران تحت تأثیر گسست این قید سنگین و شرایط مساعد منطقه­ای دوران جنگ دوم جهانی، به حرکات انقلابی پرداختند. سقوط رضاشاه فضای مساعدی ایجاد کرد تا فرهنگ اسلامی پس از دو دهه سرکوب خشن، یک دوره ی جدید نوزایی را آغاز کند.

با استفاده از فضای آزادی ایجاد شده، احزاب و جمعیت­های بسیاری شروع به فعالیت کردند. احمد کسروی نیز ضمن تأسیس جمعیت «با هماد آزادگان» اقدام به انتشار یکسری مطالب در نشریات و کتب کرد که مذهبیون و متدیّنین، نوشته­های وی را اهانت به مقدسات دینی تلقی نمودند و مبارزات قلمی خود را در برابر نوشته­های وی آغاز کردند. نواب صفوی که در نجف مشغول تحصیلات حوزوی بود، پس از اطلاع از نوشته­های کسروی، به منظور مقابله با نظریات وی عازم ایران گردید و چون در مباحثاتش با کسروی به نتیجه نرسید، برای مبارزه با وی اقدام به تأسیس «جمعیت فداییان اسلام» نمود و مدتی بعد احمد کسروی به دست اعضای این جمعیت به قتل رسید.

مبارزات فداییان اسلام با پدیدار شدن یک سلسله جریانات سیاسی در کشور تا آن جا پیش رفت که علاوه بر قتل کسروی، در بسیاری از امور سیاسی نقش عمده­ای ایفا کرد؛ از جمله در انتخابات مجلس شانزدهم، نهضت ملّی نفت و ممانعت از شرکت حسین علا در پیمان سنتوی بغداد که دستگیری و اعدام نواب صفوی و چند تن از یارانش را به دنبال داشت.

ص: 51

بی شک نقش فداییان اسلام در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در سال­های (1334-1324ش) - که دوران مبارزات آنان بود- بر هیچ کس پوشیده نیست. اندیشه ی سیاسی، عملکرد و مبارزات آنان، آغازگر حرکتی عقیدتی ومبارزه­ای مسلحانه با حکومت پهلوی و برخی از جریان­های مشکوک سال­های یاد شده محسوب می­گردد. از این رو، تأثیر زیادی بر حوادث و روند سیاسی کشور تا پیروزی انقلاب اسلامی داشت.

فداییان اسلام زمانی پا به عرصه ی مبارزات نهادند که جامعه ی ایران از یک شرایط خاص سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار بود و گروه­های سیاسی، داعیه ی ضد دینی و مذهبی در پیش گرفته بودند.

حرکت­های اسلامی در دهه­های اخیر، بر مبنای اعتقادات مذهبی و ایدئولوژی صورت پذیرفته و گروه­های اسلامی، به فراخور وضعیت سیاسی و اجتماعی ایجاد شده و در عملکرد دولت­ها مؤثر بوده­اند. بررسی ایجاد و تشکیل چنین جمعیت­هایی مستلزم شناخت وضعیت سیاسی و اجتماعی آن دوران است.

«جمعیت فداییان اسلام» نخستین سازمان تشکّل یافته بود که به اقدام مسلحانه علیه حکومت استبدادی پهلوی دست زد که چنین امری به جز در مواردی در دوره ی مشروطیت، در تاریخ معاصر ایران سابقه نداشت. هم چنین این جمعیت اولین تشکلی به شمار می­آید که ایدئولوژی اسلامی را با جامعیت آن و در راستای استقرار حکومت اسلامی در کشور تبلیغ و ترویج می­کرد. آنان پس از شیخ فضل اﷲ نوری که در انقلاب مشروطیت خواهان برپایی حکومت مشروعه شد. اولین گروهی بودند که اندیشه ی برپایی حکومت مشروعه ی اسلامی را دنبال می­کردند. سید حسن مدرس نیز که پس از مشروطیت در دوره ی رضاشاه، با حکومت استبدادی وی به مبارزه برخاست، بیشتر به عنوان یکی از رجال ملّی و روحانیون آزادی­خواه که بر ارزش­های اسلامی و معنوی تکیه داشت، مطرح بود. هم چنین آیت اﷲ کاشانی که در نهضت ملّی نفت نقش عمده­ای را ایفا کرد. تنها به اجرای برخی از احکام اسلام پافشاری می­نمود و در مجموع به مبارزات سیاسی و پارلمانی و استقرار حکومت ملّی و قانونی اصرار داشت و آن را دنبال می­کرد و برپایی حکومت اسلامی را مطرح نمی­کرد. از این روی،

ص: 52

فداییان اسلام تنها گروهی بودند که در راستای اندیشه ی سیاسی - دینی سید مجتبی نواب صفوی و به منظور برپایی حکومت اسلامی و ریشه­کن کردن استبداد، به مبارزات مسلحانه با حکومت پهلوی روی آوردند.

«فداییان اسلام»، به عنوان به عنوان بنیادگرایان اسلامی، دارای برنامه­ای بودند که رعایت و اجرای تمامی احکام و دستورهای دین توسط حکومت در آن نهفته بود، از جمله منع مشروبات الکلی، اعدام متجاوزان اصلاح­ناپذیر، حذف رشته­های غیر اسلامی از دروس مدارس و...

پس از قتل کسروی، نواب صفوی به حرکت­های تبلیغی مذهبی اکتفا نکرد و به مسائل سیاسی وارد شد. یکی از اولین کارهای آن ها تشکیل میتینگ علیه دولت اسرائیل بود، نواب صفوی در سال 1327ش. بنابر اندیشه­اش مبنی بر اسلامی بودن قضیه ی فلسطین، با همراهی آیت اﷲ کاشانی این میتینگ گسترده را به حمایت از فلسطینیان در تهران برپا ساخت و قطعنامه­ای در اظهار هم دردی با آنان صادر کرد و از پنج هزار نفر برای اعدام به فلسطین و مبارزه با صهیونیست­ها ثبت نام کرد. لیکن رژیم با اعزام آنان مخالفت ورزید.

هم چنین وی به شدت مخالف نفوذ سیاست­های انگلیس در ایران بود، پس از اینکه مجلس شورای ملّی در سال 1327، به نخست وزیری عبدالحسین هژیر رأی داد و او نخست وزیر شد. به همراهی آیت اﷲ کاشانی تظاهرات گسترده­ای را ترتیب داد و تظاهرکنندگان را به جلوی سفارت انگلیس هدایت کرد.

نواب به منظور مواجهه با سیاست­های استعماری انگلیس در ایران، ضمن پیوند با آیت اﷲ کاشانی. به جبهه ی ملّی نزدیک شد و در نتیجه ی نزدیکی آنان در جریان مبارزات سیاسی و مخالفت مردم و گروه­های سیاسی با دولت، هژیر مجبور به استعفا شد. این اتحاد در دوره ی شانزدهم مجلس ادامه یافت، چنان که نواب صفوی که آیت اﷲ کاشانی را یک روحانی مبارز و اعمالش را خدمت به اسلام می­دانست و با اندیشه ی اسلامی خود موافق می­دید. تصمیم به دخالت و نظارت بر انتخابات مجلس شانزدهم گرفت. و از آن جا که هژیر، وزیر دربار، مستقیماً در انتخابات دخالت کرد و از ورود آیت اﷲ کاشانی و نمایندگان ملیّون به مجلس ممانعت به عمل آورد، لذا طرح کشتن وی را به اجرا

ص: 53

گذاردند و هژیر توسط یکی از اعضای «فداییان اسلام» به قتل رسید و راه برای ورود آیت اﷲ کاشانی و ملّیون به مجلس شانزدهم هموار شد.

هنگامی که در خرداد 1329، رزم آرا به نخست وزیری رسید، نمایندگان اقلیت مجلس (جبهه ی ملّی) و آیت اﷲ کاشانی، در صدد ملّی کردن صنعت نفت بودند. رزم آرا ضمن مخالفت، می­خواست نهضت ملّی نفت را با شکست مواجه سازد. در این ایام آیت اﷲ کاشانی و جبهه ی ملّی، به دلیل مخالفت رزم آرا با ملّی شدن صنعت نفت، نسبت به از بین بردن وی نظر مساعدی داشتند. فداییان اسلام هم در ارتباط نزدیک با جبهه ی ملّی بودند. لذا ترور رزم آرا، در جلسه­ای که با حضور نواب صفوی، دکتر فاطمی، دکتر بقایی، مکی، دکتر شایگان و سایر رهبران ملّی تشکیل یافته بود، مطرح شد که در آن جلسه ی سران جبهه ی ملّی، تحلیلی از وضعیت سیاسی کشور ارائه دادند و نتیجه گرفتند که خطر اصلی روز، شخص رزم آرا است که قصد دارد ایران را به انگلستان بفروشد، آنان معتقد بودند که شاه فعلاً خطرناک نیست و همه ی کارها زیر سر رزم آرا است.

از این رو، نواب صفوی که همواره خواهان قطع دست بیگانگان، به خصوص انگلیس از منابع ملّی کشور بود. مشروط به پیاده شدن احکام اسلام در جامعه پس از سقوط رزم آرا، با آنان همراه شد و خلیل طهماسبی، از اعضای فداییان اسلام را مأمور قتل رزم آرا نمود که بلافاصله این امر به تحقق پیوست و متعاقب آن مجلس شورای ملّی نفت را ملی اعلام کرد.

آیت اﷲ کاشانی یک روحانی موافق نظام پارلمانی بود و طرفداران ایشان هم پارلمانتاریست بودند. دکتر مصدق طرفدار حکومت مشروطه منهای مذهب بود و اعضای جبهه ی ملّی هم مذهب را تا زمانی می­خواستند که با شعارهای آن ها همگام بود، لیکن فداییان اسلام گروهی آرمان خواه و خواستار برپایی حکومت اسلامی بودند.

آیت اﷲ کاشانی تا ملّی کردن صنعت نفت قدم پیش نهاد و بعد از آن متوقف شد. او می­گفت هنوز زمان تأسیس حکومت اسلامی فرا نرسیده است. دکتر مصدق که به عنوان رهبر ملّیون مطرح شده بود، به کلی از مسائل اسلامی دور بود و می­گفت که احکام اسلامی را بعد از دولت من اجرا کنید. به همین دلیل نواب صفوی و اعضای فداییان اسلام - که خود بازوی اجرایی نهضت ملّی نفت

ص: 54

بودند - تمام دوران حکومت مصدق را در زندان سپری کردند. نواب صفوی پس از آزادی از زندان، به کشورهای اسلامی مصر، اردن و فلسطین سفر کرد و هنگامی که از مصر به ایران بازگشت، مسئله ی سفر حسین علا به بغداد جهت پیمان سنتو مطرح بود. در این پیمان هشت ماده­ای، تلاش بر این بود تا امنیت خاورمیانه به سود امپریالیزم آمریکا و انگلیس تضمین، و با خطر کمونیزم مقابله شود، در حقیقت با وارد شدن ایران به این پیمان، ایران به عنوان پایگاه نظامی آمریکا در منطقه، مطرح می­شد به همین جهت، رهبر فداییان اسلام با انتشار اعلامیه­ای، مخالفت خویش را با انعقاد آن اعلام کرد و بدین گونه آشکارا در مقابل آمریکا و مهره­های دست نشانده­اش موضع گرفت. به منظور جلوگیری از سفر حسین علا به بغداد و عقد پیمان سنتو، علا توسط مظفر علی ذوالقدر، یکی از اعضای جمعیت مورد حمله ی مسلحانه قرار گرفت که در نتیجه با زخمی شدن وی، نواب به همراه چند تن از یارانش دستگیر، و در 27 دی ماه 1334 توسط رژیم پهلوی اعدام شدند. وی تا آخرین لحظه از اعتقادات مذهبی خود دست برنداشت و همواره بر اجرای دستورهای اسلام پافشاری کرد.

نواب صفوی معتقد بود که می­توان انسان­ها را از خواب غفلت رهانید و در زیر بلند آسمان معارف الهی و پرتوهای خورشید تابناک اسلام و قرآن، به سوی زندگی واقعی هدایت کرد. اعتقادش چنین بود که تنها داشتن روحیه ی جانبازی و شهادت در راه خداست که می­تواند. فرزندان اسلام را در مقابل ظلم و ستم و استبداد و استکبار، مقاوم و پیروز گرداند و با همین اندیشه، کسانی را که از سرچشمه ی معارف الهی آب معرفت نوشیده­اند، به مبارزه­ای بی امان به استبداد و استکبار جهانی فراخواند، او از کمونیسم به عنوان اندیشه­ای ضداسلامی که برای رسیدن به هدف، وسیله را توجیه می­کند، یاد می کرد. او، حقیقت حق را روشن و آشکار در پیروی از دستورهای الهی را منطقی و مستدل می­دانست او، در کتابش می­نویسد: «مطلوب حقیقی بشر، حقیقتی است که آن را گم کرده و همه جا آن را پی­جویی می­کند و نمی­رسد، زیرا همه چیز را با مطلوبش اشتباه می­کند». و بالاخره او تمام حقیقت­های عالم را در رسالت حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله و سلم و امامت حضرت علی علیه السلام و بازده

ص: 55

فرزند راستینش می­دانست و بر این باور بود که چنان چه مردم جهان بر اصالت اندیشه ی مکتب توحید آشنایی یابند، بر آن گردن خواهند نهاد.(1)

خدمه آستانه را عمامه سرشان بپیچد، قبا تنشان کند و عبا دوششان بیاندازد تا از جنازه استقبال کنند. طلبه ها، فضلا، مراجع و علمای قم هیچ یک، از جنازه استقبالی نمی کنند. جنازه می آید و می رود.

در همان ایام باز فدائیان اسلام در بین نماز مغرب و عشا که توسط آیت اﷲ سید محمدتقی خوانساری در فیضیه برگزار می شد اعلامیه ای توسط سیدعلی نیشابوری یکی از اعضای سرسخت فدائیان در بین نمازگزاران پخش شد که متن آن چنین بود: «حضرت آیت اﷲ بروجردی گمان نمی کنیم غیرت دینی شما از آیت اﷲ قمی کمتر باشد! ایشان وقتی دید رضاخان پهلوی می خواهد کشف حجاب کند اعتراض کردند تا تبعید شدند...».

بلافاصله شیخ علی اشتری معروف به شیخ علی لر، شیخ عبدالرحیم بروجردی و شیخ اسماعیل ملایری و چند نفر دیگر از جا برخاستند و با فدائیان اسلام درگیر شدند و در جریان این درگیری سید عبدالحسین واحدی و آقاسید هاشم حسینی به شدت مضروب شدند و پس از آن شهربانی قم رای اخراج چند تن از فدائیان از جمله سید عبدالحسین واحدی، سید هاشم حسینی و فضل اﷲ محلاتی را از قم صادر کرد.(1)

البته اجرای این حکم پس از مدتی متوقف شد.

حکومت جور و ظلم و ضد اسلامی ایران باید قیام کرده و حرکتی انجام داد. ولی بعضی وقت ها برخورد شایسته ای با ما نشده و این درست نیست که در را ببندید و ما را راه ندهید. ما حرف و پیشنهاد داشتیم، بحث ما یک بحث دینی و اسلامی علیه حکومت شاه بود. ما انتقام شیخ محمدتقی بافقی را از این دربار فاسد خواهیم گرفت.» بعد هم یک برنامه مفصل از آینده دولت علوی در ایران و دولت فدائیان اسلام و از اعضای آن با یک لحن گرم و گیرا و پر حرارت توضیح داد.

سخنرانی بعدی توسط آقای سید هاشم حسینی در مدرسه فیضیه برگزار شد. آقای سید هاشم حسینی روی سنگ کنار حوض مدرسه معروف به حجر انقلاب رفته و طبق معمول علیه شاه و در مورد برنامه دولت فدائیان اسلام شروع به صحبت کرد. طلاب بسیاری گرد او را گرفتند. در همین حال و هوا کامکار یکی از مأمورین اطلاعات قم در میان جمعیت حاضر در صحن مدرسه فریاد زد: «این سخنان از حوزه علمیه نیست. ایشان از طرف طلاب نمی باشد» چند افسر شهربانی به همراه عده ای از سربازان شهربانی به مدرسه ریخته سعی در به هم زدن سخنرانی داشتند ولی آقای سید هاشم حسینی بدون کوچک ترین واهمه ای همین طور به صحبت های خود ادامه داد، ناگهان سرهنگی مستقیم به طرف سید هاشم حسینی رفت و دست بسته او را با خود برد و او را به خرم آباد تبعید کردند.(1)

درست می­کرد و چون قدرت مالی­اش کم بود، کم کم با کمک این و آن سرپناهش را دیوارچینی می­کرد، مرحوم واحدی دل درد گرفت، نواب گفت نذر شرعی می­کنم اگر تا فردا صبح دل درد واحدی بهتر شود، تمام نصف روز را برای این پیرزن عملگی کنم. صبح که واحدی بیدار شد، گفت: آقا دلم خوب شد و درد ساکت شده است، دیشب هم راحت خوابیدم، آن روز نواب قبا و لباده­اش را درآورد و مثل یک عمله ایستاد و برای آن پیرزن کار کرد، برای مردم دولاب واقعاً تعجب­آور بود یک روحانی که این همه سرو صدا در دنیا راه انداخته است - مثلاً اینکه خبرگزاری آسوشیتدپرس مخابره کرد: در اثر نطق ضد انگلیسی نواب دانشگاه قاهره متشنج شده است، یوسف طناء در لبنان مسلمان شده است، و این همه آدم­های فداکار دارد که اگر اسلحه را به دست یک بچه مسلمان بدهد و بگوید برو بزن، او هم می­رود و می­زند - چطور عملگی می­کند. نواب آن روز تا ظهر عملگی می­کرد.

همان روز ظهر آقای سید هاشم حسینی به دیدن نواب آمد. آقا سید هاشم حسینی یک روحانی بزرگوار بود کمی درس خارج خوانده بود ظهر که شد نواب عین کارگران ساختمانی دست­هایش را شست، لباس­هایش را پوشید و به همان اتاق جمع آمد. مرحوم نواب تا وارد شد آقا سید هاشم خم شد تا دست نواب را ببوسد، نواب اجازه نداد. آقا سید گفت: بگذار دستت را ببوسم، دست تو را، به عنوان دستی که به حمایت از اسلام برخاسته و این قدر ایثارگر است که غرورش را این گونه می­شکند و برای پیرزنی مانند یک کارگر ساختمانی عملگی می­کند، می­بوسم.

انتخاب شدن افتخار دارم که نماینده ی حوزه علمیه ی قم هستم. ثانیاً چون من دائماً تحت تعقیب دولت ها قرار می گیرم و در این دوره ی اختناق ممکن است حتی نتوانم یک اعلامیه هم بدهم و یا یک سخنرانی داشته باشم، پس بهتر است در زیر چتر مصونیت پارلمانی قرار گرفته و حرف هایم را بزنم. از همه مهم تر این که از تریبون مجلس می توان عالی ترین استفاده را نمود و کوبنده ترین و حتی آخرین حرف های یک ملت را به گوش دنیا رساند».

با همه این استدلالات منطقی، جمعیت فدائیان اسلام که بر محور اندیشه ی آرمان گرایانه و با هدفی براندازانه به وسیله ی عملیات مسلحانه شکل گرفته بود را نمی شد در چارچوب مبارزات پارلمانتاریستی قانع کرد. به همین علت مرد آتشین مزاج فدائیان سید هاشم حسینی از اقدام نواب برآشفت و سخت علیه وی موضع گیری کرد. سید هاشم اعلامیه ی شدید اللحنی علیه نواب صادر کرد و از جمعیت فدائیان اسلام کناره گیری کرد. بعضی از بزرگان فدائیان اسلام نیز مانند سید محمد لواسانی نیز اقدام نواب را برنتافت و اعلام جدایی کرد. فدائیان در حال آماده شدن برای تبلیغات بودند که نواب صفوی با صدور اعلامیه ای انصراف خود را از کاندیداتوری نمایندگی مجلس اعلام و به همه ی کشمکش های درونی پایان داد.(1)

باری در باره فراز و نشیب سید هاشم حسینی در حضور مؤثر در فدائیان اسلام تا جدایی از آن ها جای سخن فراوان است و به فرصتی دیگر حوالت می رود.

15. گفتگو با حجت الاسلام محمد رضا کریمی در 6/12/ 1396.

16. اندیشه و عملکرد فدائیان اسلام، داوود امینی، چاپ اول ، زمستان 1385، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران.

17. فدائیان اسلام در کلام یاران، تدوین عبد الرحمان حسنی فر، چاپ اول ، بهار 1389، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران.

18. نقش فدائیان اسلام در تاریخ معاصر ایران، روح اﷲ حسینیان، چاپ اول، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران.

ص: 62

نیروهایش را برای سرکوبی بقایای نهضت جنگل و رهبران مبارز آن به کار گرفت. وی در سال 1301ش. محمد حسین آیروم را راهی گیلان کرد که این شخص بعد از چند سال ریاست شهربانی کل کشور شد. سپس فضل اﷲ زاهدی را در سال 1304ش. به گیلان گسیل داشت که علاوه بر فرماندهی تیپ مستقل شمال فرماندار و حاکم علی الاطلاق گیلان گردید.(1)

و از طرفی دیگر استعمار انگلیس که دل پر خونی از نهضت جنگل و مردم گیلان داشت یکی از موفق ترین مأموران خود را به نام آلن چارلز ترات را به ریاست کنسول گری خود در رشت منصوب کرد تا ریشه چنین وقایعی را در گیلان برچیند. مردم متدین رشت هم که دو عالم بزرگوار، شیخ محمد باقر رسولی و شیخ علی علم الهدی را که سابقه مبارزه در نهضت جنگل داشتند و آنان را دارای شجاعت و صراحت می دیدند قصد داشتند آنان را به عنوان کاندیدای دوره ششم مجلس شورای ملی بفرستند. این دو بزرگوار هم به درخواست مردم پاسخ مثبت دادند تا جلوی اقدامات ضد دینی رژیم را بگیرند. و از طرف زاهدی عامل انگلیس در رشت هم دو تن از مهره های طاغوت به نام های احمد عمار لویی و شریعت گیلانی را نامزد انتخابات نمود.(2)

این انتخابات رقابتی بین مردم و رژیم مبدل شد در همین زمان حسن خان ظهیرالملک حاکم جنایت کار مازندران و خوزستان، در سال 1305ش. به عنوان حاکم گیلان وارد رشت شد. او یکی از رجال برجسته ای بود که حتی حامیان رضاخان از دست دادن با او امتناع داشتند و رضاخان از این فرد سفاک برای سرکوبی قیام رشت استفاده کرد. حضور او در رشت صرفا به خاطر کمک به زاهدی ملعون در مقابله با آیات رسولی و علم الهدی بود. او بعد از 4 ماه با انجام مأموریتش در سرکوبی قیام آیت اﷲ رسولی رشتی به مرکز برگشت. با حضور زاهدی و ظهیرالملک در رشت با توزیع تعرفه ها کار اخذ آراء را آغاز کردند. اما همزمان با توزیع تعرفه ها، ادامه رقابت با مردم را به مصلحت رژیم ندیدند و شروع به قلع و قمع حامیان آیت اﷲ رسولی کردند. عده زیادی از مردم مخالف رژیم را دستگیر و زندانی و تحت شکنجه قرار داد تا با این روش بقیه مردم را از پیگیری مطالبشان منصرف سازد. زاهدی با لجاجت بر مواضعش پای می فشرد و به هیچ قیمتی

ص: 68

تسلیم خواست مردم گیلان نمی شد. آیت اﷲ رسولی از منبر و مسجد بادی اﷲ برای افشاگری و رساندن پیامش به مردم استفاد ه می کرد و به عملکرد رضاخان با صراحت و شجاعت اعتراض می کرد و از عمال رژیم به شدت انتقاد می کرد. سرهنگ ها و نظامیان رژیم که نگران بروز واقعه ای بودند اطراف مسجد حضور پیدا کردند تا ایشان را مرعوب کنند ولی ایشان نه تنها مرعوب نشد بلکه با کمال جرأت بالای منبرش با اشاره به نیروهای نظامی گفت: خدا را شکر که حرف های ما باعث شد تا برای یک بار هم که شده پای این آقایان به مسجد باز شود. به دنبال اعتراض این روحانی مبارز مردم هم اعتراض کردند. بازارها بسته و شهر به حالت تعطیل درآوردند. روحانیون شهر هم به همراهی آیت اﷲ رسولی برخاستند و هزاران نفر تحصن را آغاز کردند. مرام شهر رشت را مانند روز عاشورا سیاه پوش کردند و اعتراضات مردم رشت به سایر شهرهای گیلان تسری کرد و اوضاع گیلان ملتهب شد.

بزرگان شهر مانند آیات محترم محمد باقر رسولی، شیخ یوسف نجفی جیلانی، سید محمود رشتی، سید حسن معصومی اشکوری،(1)

شیخ محمد حسن صیقلانی،(2)

در تلگراف خانه رشت تحصن کردند و نسبت به وضعیت انتخابات رشت اعتراض کردند و طی تلگرافی به نخست وزیر وقت مستوفی الممالک، از این که زاهدی مانع برگزاری انتخابات شده شکایت کردند. و نیز تلگرافات فراوانی به علمای تهران و نیز به رئیس مجلس شورا از سوی علما و مردم رشت ارسال شد. اسامی عالمان بزرگی که نام و امضای آن در ذیل تلگراف ارسالی به مقامات کشوری و عالمان تهران دیده می شود عبارتند از:

1.شیخ علی علم الهدی؛

2.شیخ محمد مهدی رسولی (رئیس العلما)؛

3.شیخ محمد رضا مجتهد رشتی،

4.شیخ علی صالحی؛

ص: 69

5.مهدی موسوی عضدی؛

6.محمد تقی شریعتی؛

7.محمدصادق لشت نشایی؛

8.شیخ محمد زاهد؛

9.شیخ محمد واعظ؛

10.شیخ کاظم صادقی فومنی؛

11.شیخ علی حافظ الشریعه؛

12.میرزا قاسم سمیعی؛

13.شیخ اسد اﷲ اخوان؛

14.سید جواد فاطمی؛

15.سید حسین موسوی (بحرالعلوم).

(1)

این عالمان بزرگ و نامدار رشت به همراه مردم خواستار شرایط عادلانه و عادی برگزاری انتخابات رشت شدند. به دنبال این اعترافات و تلگرافات، نمایندگان مجلس شورای ملی احتشام السلطنه وزیر داخله (کشور) را به مجلس احضار کردند و درباره وضع رشت از او سؤال پرسیدند ولی او اظهار عجز کرد.(2)

فعال و مؤثری داشت. زاهدی؛ با چراغ سبز رضاخان آیت اﷲ رسولی را ربود و او را به جنگل های دور دست فومن تبعید کرد و بر پیکر این مجاهد نستوه، شلاق ها زده و ریش سفید وی را تراشیده و عده زیادی از دوستان و نزدیکان آیت اﷲ رسولی را به نقاط مختلف گیلان تبعید کرد.(1)

خبر دستگیری و شکنجه و تبعید آیت اﷲ رسولی به مردم رشت رسید و آنان را خشمگین ساخته و به خیابان ها کشانید. حضور مردم در خیابان ها مانع انجام انتخابات فرمایشی گردید زاهدی دستور داد تا نیروهای تیپ مستقل شمال به مردم حمله کنند و آن ها را مورد ضرب و شتم قرار داده و بسیاری از آنان را دستگیر کردند. در بحبوحه این درگیری ها دستور برگزاری انتخابات از سوی زاهدی صادر گردیده و بعد از آن انجمن نظارت بر انتخابات مشغول قرائت آرای ساختگی شدند. چندین هزار نفر از مردم کفن پوش به سمت محل شمارش آرا رفتند و مأموران شروع به تیراندازی کردند و در جریان درگیری خونین بین مردم و قوای مسلح، عده ای از مردم به شهادت رسیدند. مردم وارد محوطه شمارش آرا شدند و صندوق ها را به آتش کشیدند. منصور به تهران متواری شد و گزارش غائله رشت که بازتاب گسترده ای در سراسر کشور داشت را به اطلاع رضاخان رسانید. رضاخان درصدد برآمد تا با فرستادن نمایندگی به رشت این بحران را به شکل آبرومندانه ای خاتمه بخشد.

نمایندگان تام الاختیار رضاخان با مشاهده جنایات زاهدی و تعطیل شدن و سیاه پوشی بازار درصدد صحبت با مردم جهت کاهش خشم آنان بودند. اما توانایی مقابله با اقدامات زاهدی را نداشتند و بحران رشت پیچیده شد. تا جایی که رضاخان به زاهدی تلگراف فرستاد که تا مدتی از اقدامات خشونت بار اجتناب کند، این مسئله باعث شد که بین مردم و دولت مذاکراتی انجام شود. نتیجه مذاکرات باعث شد که مردم از تحصن خارج شده و موجب آزادی مردم و آیات عظام رشت به ویژه آیت اﷲ رسولی و باز گرداندن آنان به رشت فراهم شد. و انتخابات آن دوره باطل گردید. هر چند زاهدی برای جنایتش محاکمه نشد ولی ابطال انتخابات از سوی دولت پیروزی بزرگی بود که در اثر پایمردی مردم رشت و آیت اﷲ رسولی به دست آمد، آیت اﷲ رسولی در سال 1306ش. آزاد و با

ص: 71

استقبال گسترده مردم وارد رشت شد و به درخواست مردم امامت جماعت «مسجد خواهر امام» از مساجد بزرگ این شهر را بر عهده گرفت و به ارشاد مردم پرداخت.(1)

آیت اﷲ رسولی در تهران یار و مددکار آیت اﷲ کاشانی بودند و در اوضاع و امورات گوناگون مشاوری امین برای آن بزرگوار به شمار می رفت.(1)

قرار دادند. مردم که دخالت آشکار نیروهای دولتی را در انتخابات دیدند اعتراض کردند و در مسجد کاسه فروشان اجتماع کردند. علمای بزرگی چون حضرات آیات سید حسن بحرالعلوم، سید محمود ضیابری، سید رضی رودباری، شیخ محمد کاظم صادقی در طبقه آخر ساختمان پست و تلگراف متحصن شدند و بازار رشت بسته شد. علیرغم تلاش مردم و علما به ویژه آیت اﷲ کاشانی برای انتخاب شدن نامزدهای جریان اسلامی در سراسر کشور هیچ نماینده ای از جریان اسللامی در شهرستان ها انتخاب نشد. تنها بر اثر پافشاری فدائیان اسلام و نظارت آن ها بر صندوق ها و شمارش آرای مردم تهران چند نفر معدود از این جریان انتخاب شدند. آیت اﷲ رسولی در پاسخ به استفتاء مردم گیلان درباره لزوم حمایت از آیت اﷲ کاشانی و نهضت ملی شدن صنعت نفت چنین پاسخ دادند: «لزوم استرداد حقوق مغصوبه از ستمکاران ضروری و مجمع علیه جمیع دیانات و اقوام و ملل مختلفه می باشد بنابراین پیروی و همکاری با حضرات آیت اﷲ کاشانی –مدظله- و جبهه ملی –ادام اﷲ بقائهم- و هر سازمانی که بر علیه ستمکاران تأسیس شده لازم و متحتم است.(1)

آیت اﷲ رسولی در دوره هفدهم انتخابات مجلس از سوی مردم رشت نامزد شدند ولی انتخابات این دوره به علت یا بهانه رفتن دکتر مصدق به دادگاه لاهه در سراسر کشور متوقف شد و بسیاری از شهرهای ایران از جمله رشت در این دوره در مجلس هیچ نماینده ای نداشتند. بعد از کودتای 28 مرداد و برپایی دولت کودتا، زاهدی درصدد برآمد از آیت اﷲ رسولی انتقام بگیرد و مشکلاتی را برای آیت اﷲ رسولی و نزدیکانش به وجود آورد. دکتر ابوالقاسم رسولی برادر آیت اﷲ رسولی و از پزشکان زبده و خیر تهران بود که در خیابان امیریه مطب داشت و به خدمت محرومین و اقشار جامعه می پرداخت. مأموران رژیم بدون دلیل خاصی به مطب ایشان حمله کرده و آن جا را تفتیش کردند و برای دکتر رسولی مشکلاتی را ایجاد کردند. دکتر رسولی خودش زمانی که بیماران را ویزیت می کرد و از آن جا هیچ پولی نمی گرفت بلکه در مطبش کشویی وجود داشت که هر کس هر قدر می خواست

ص: 74

در آن چیزی می گذاشت هم چنین به طور رایگان از داروخانه اش به افراد بی بضاعت دارو می داد. او بارها مورد بی حرمتی عوامل رژیم قرار گرفت.(1)

سند دوم [درباره جنایات فضل اﷲ زاهدی]، اعلامیه «جبهه مرکزی گیلانیان» با 31 امضاء است که در مهر ماه 1331 به صورت ضمیمه روزنامه گیلانیان، به صاحب امتیازی عبدالعظیم یمینی، منتشر شد. این اعلامیه به طور اخص به افشای جنایات زاهدی در دوران حکومت گیلان (1305-1306) پرداخته است:

... این مرد [زاهدی] در سال های 1305 و 1306 حاکم و فرمانده قشون رشت بود و قبل از هر کار به دلالی ابوطالب اسدی و چند دزد تاجر نمای دیگر از طریق معاملات غیر مشروع مبالغ کثیری به جیب زد که شرح جزئیات آن از بحث ما خارج است و سپس در مدت حکومت خود مرتکب فجایعی شد که واقعا قلم از تحریر آن شرم دارد. در ضلع جنوبی شهر رشت مجاور باغی که معروف به باغ محتشم است عمارت و حیاط وسیعی را جبرا تصرف و به وسیله سیم خاردار و سربازان مسلح محصور نمود و داخل آن محوطه به دستیاری چند نفر قواد با عده ای از زنان هر جایی طرح دوستی ریخته و شب ها تا صبح در آن محل به هرزگی و باده گساری مشغول می شد که هنوز فجایع یک سرهنگ معروف به «سرهنگ چپقی» که عامل جنایات و مشاور هوس بازی های این جانی بالفطره بود در صفحات گیلان ضرب المثل است و در ساحل بحر خزر پلاژی ساخته بود که فواحش را از تهران و همدان به آنجا می آورند و در انظار عمومی وقاحت و هرزگی را به حد اعلای خود رسانید و وقتی که با تنفر و انزجار افراد شرافتمند مواجه می شد، شلاق تکفیر را بلند می کرد و به نام بلشویک معترضین را به زندان می کشید.

کم کم داستان دزدی و قساوت و بی ناموسی این مرد زبانزد خاص و عام شد و مردم رشت که حتی المقدور از تماس با این آدم نمای دیو سیرت خودداری می کردند، تماس های ضروری اداری تصمیم به مقاومت دسته جمعی و مبارزه منفی گرفتند و منتظر بودند که در اولین فرصت پیکار خونین

ص: 75

خود را با زاهدی آغاز کنند... مرحوم حاج شیخ یوسف جیلانی روحانی بزرگ و معروف و مورد علاقه مردم رشت، که در زمینه اخلاق و فلسفه و مسایل سیاسی و اجتماعی مؤلفات ذی قیمتی دارد، یک روز از عملیات وحشیانه زاهدی انتقاد کرد، فورا به امر این جانی پست فطرت در سربازخانه رشت زندانی شد و در تمام مدت توقیف مورد توهین و تحقیر قرار گرفت و بالاخره دستور داد ریش این پیرمرد دانشمند را بتراشند و با وضع شرم آوری که بیان آن حقیقتا تأثرانگیز است از زندان سربازخانه اخراج کنند.

این فجایع ادامه داشت تا انتخابات دوره ششم در رشت شروع شد و مردم برای مبارزه ملی با زاهدی، که فرماندار رشت و در عین حال فرمانده پادگان شمال بود، آماده شدند... مردم رشت در انتخابات دوره ششم آن چنان مبارزه ای کردند که در تاریخ مشروطیت ایران نظیر آن دیده نشده. در روزهای اول انتخابات، مردم به علت آشنایی کامل از سبعیت و درنده خویی زاهدی برای یک مبارزه مردانه و خونین آماده شدند. زاهدی به دستور دیکتاتور وقت و با پی ریزی کاخ دیکتاتوری ناچار بود در صف متحد مردم رخنه و قوای متمرکز را پراکنده کند، از اسلحه انفکاک دین از سیاست که در زرادخانه استعمار صیقلی شده بود استفاده کرد و روحانیون بزرگ را با این حربه تهدید می نمود. زاهدی مصمم بود که به هر ترتیبی هست احساسات عمومی را خفه کند و دو نفر را که مولود اراده دیکتاتور وقت و مورد تمایل ژنرال کنسول انگلیس بود به مردم تحمیل نماید... بالاخره اعتراض مردم به تحصن ده ها هزار نفری در تلگراف خانه منجر شد. اعتصابات و تعطیلات هفته ها و ماه ها طول کشید. رهبری نهضت قهرمانی مردم رشت به عهده حضرت آیت اﷲ آقای حاج شیخ محمدباقر رسولی مجتهد متجدد و ترقی خواه گیلان بود.

آتش مبارزه بر اثر بیدادگری زاهدی روزبه روز روشن تر می شد و چون زاهدی به هیچ قیمت حاضر نبود تسلیم تمایلات مردم بشود، بالاخره اعتصاب عمومی شروع شد. اعتصابی که نه فقط رشت را تبدیل به آتش و مردم آن را یک پارچه احساسات ضد دیکتاتوری کرده بود بلکه تا شعاع 40 کیلومتری رشت اثر داشت... اعتصاب بیش از یک ماه ادامه و در این مدت زاهدی در درجه اول حضرت آیت اﷲ رسولی و سپس عده ای از پیشروان نهضت را دستگیر و به جنگل های دور دست

ص: 76

فومنات و طوالش تبعید کرد... ولی عکس العمل این جنایات خیلی شدید بود و مردم پس از دستگیری رهبران نهضت با شدت بیشتری به مبارزه ادامه دادند. زاهدی دستور داد تمام متظاهرین را مضروب و دستگیر کنند. در روزهای اول و دوم زندان رشت و حیاط شهربانی مملو از جمعیت شد، زاهدی دستور داد برای حبس آزادی خواهان از زندان دژبانی و سربازخانه استفاده شود... و در همین روزها علیرغم تمایلات مردم انجمن قلابی نظارت به دستور زاهدی مشغول قرائت آرا ساختگی بودند، ولی چندین هزار نفر از مردم غیور رشت کفن پوشیده و پس از مبارزات خونین با دسته های مسلح و سرباز و پلیس، وارد محوطه انجمن شدند و صندوق را از تصرف مزدوران بیگانه که عنوان عضویت انجمن داشتند خارج کردند... در این مدت هرزگی و عیاشی زاهدی در خدمت کنسول انگلیس شب ها در باغ محتشم ادامه داشت و روزها با عده انبوهی سرباز مسلح به شهربانی و سربازخانه می رفت و با مشت و لگد و شلاق علمای جلیل القدر و آزادی خواه گیلان و سایر سران نهضت را که در سربازخانه به بیگاری گرفته بودند شخصا مضروب می نمود.

یکی [از ادعاهای زاهدی] ادعای فتح خوزستان است. در این مورد باید گفت: خوزستان را از 50 سال قبل انگلیسی ها فتح کرده بودند...

موضوع دیگر کمدی دستگیری مخالفین همراه با عده ای از جیره خوران خود او بود که آن ها را تعمداً توقیف و پس از مدتی آزاد می کند که هم در بین مردم وجیه المله و مخالف انگلستان معرفی شوند و هم نقشه های شیطانی خود را منطبق با تعلیمات جدید بنمایند. به همین مناسبت زاهدی را مستقیما به فلسطین بردئد که بی دغدغه در کلاس مخصوص اینتلیجنت سرویس دوره جدید خدمت گذاری به لندن را بیاموزد و پس از مراجعت مراحل اداری و سیاسی را طی کند و به مقام سناتوری برسد.(1)

ص: 77

از روحانیون سخنرانی مهیجی کرد و گفت: ای مردم این جنازه که این روی دست شماست روزگاری سرلشکر زاهدی نخست وزیر در زمان استانداریش در گیلان ریش این عالم را تراشید و او را به زندان و تبعید محکوم نمود.

جنازه برای دفن به قم منتقل شد راقم این سطور از تهران به قم در مراسم تشییع بودم و رواقی که تازه بنا کرده بودند و قبرهایش را می فروختند و اینک داخل حرم محسوب می شود دفن گردید. غیر از تقریرات آثار علمی از وی در دست نیست.(1)

ص: 79

خواند.(1)

او اولین طلبه حوزه علمیه آقای حاجی دهنه به شمار می رود که در سال 1311ش. توسط این عالم و عارف بزرگ خدوم در مرکز بلخاب -دهنه ترخوج- تأسیس شد. ایشان -که در آن موقع نوجوانی بیش نبوده- روایت مستندی از روز کلنگ زنی مدرسه و حضور عالمان و بزرگان بلخاب و سانچارک نقل می نمود.

ستاره خاسار در سال 1320 به بلخاب رفت و از محضر عالم وارسته و خدوم آیت اﷲ حاج سید محمد دهنه استفاده کرده و کتب مطول، تفسیر تبیان، مجمع البیان، تفسیر صافی، منطق وقوانین الاصول را در محضر آیت اﷲ حاج سید محمد دهنه بلخابی آموخت(2). کتاب منظومه و کتاب قانون بوعلی سینا در طب را در محضر آیت اﷲ سید غلام حسن واعظ سانچارکی فرا گرفت.(3) در مدرسه علمیه حضرت آقای حاجیِ دهنه، با آیت اﷲ علامه سید ابوالقاسم بلخی – فیلسوف برجسته معاصر افغانستان- سیوطی می­خوانده­اند. آقا بزرگ نقل می کند از مدرسه دهنه تا خانه­مان، الفیّه ابن مالک را از بر می­خواندم. سید ابوالقاسم بلخی که از نبوغ بالایی برخوردار بود، برای سیوطی، از قریحه خود منظومه و الفیه­ای سروده است. فرزند گرامی ایشان، حاج سید محمد شریفی، می گوید: سال ها قبل، مرحوم آقابزرگ، گاهی ابیاتی از اشعار علامه سید ابوالقاسم را زمزمه می کرد و در حافظه داشت.(4)

سید محمد علی دروس ادبیات حوزه را در دوران جوانی فراگرفت. اشعار کتاب سیوطی را به طور کامل از حفظ بود.(5) دو جلد کتاب لمعه را در محضر حجت الاسلام والمسلمین سید اسماعیل سَچَک(6) یکه ولنگی آموخت.(7)

مرحوم شریفی کتاب باب حادی عشر (در علم کلام) و نیز توحید صدوق را نزد آیت اﷲ حاج دهنه فراگرفت. مرحوم والدش (آیت اﷲ سید حیدر داملا که آخر عمر چشم هایش ضعیف شده بود)

ص: 82

کتابی در علم کلام را که به زبان عربی بود به ایشان داد تا بخواند استاد شریفی آن را می خواند و ابوی ترجمه می کرد و از تسلط استاد شریفی بر آن کتاب پیدا بود که کتاب مزکور را قبلا خوانده و بر عبارات و موضوعات آن مسلط است.(1)

ایشان طبق دستورالعمل آن استاد فرزانه اش که محیی فرهنگ ناب اهل بیت علیهم السلام به شمار می رفت، در ایام فاطمیه همه ساله، وقتی نامه آن عالم و عارف بزرگ از بلخاب به سانچارک به دستش می­رسید، سوار بر اسب می­شد و در ده ها منطقه سفر تبلیغی نموده و فاطمیه گستری را آغاز می نمود و با منبر و روضه های جانسوزش، قلوب دوستداران آل اﷲ را به سوی معارف اسلامی و اهل بیت علیهم السلام سوق می داد.

در سال 1328، فاضل ارجمند، آیت اﷲ آقای سید غلام حسن واعظ از نجف بازگشت و مدرسه دینی شه­مرد را تأسیس نمود. آقا بزرگ، مقداری از منظومه حاج ملاهادی سبزواری، هم چنین بخش هایی از طب ابوعلی سینا را نزد آن عالم متبحر تلمذ نمود. فرزند ایشان آقای حاج سید محمد شریفی نقل می­کند: شعر منظومه را می خواندم، پدرم هم آن ابیات را زمزم می کرد. و خاطره تحصیلش در شه­مرد نزد آقای واعظ را یاد می کرد.(1)

بسیاری از مناسبت های شیعی را در سانچارک برگزار کرد که به تدریج به عنوان یک رسم فرهنگی و مذهبی گسترش یافت.

در هفت تگاب(1)

سانچارک، مساجد و تکایایی (حسینیه) که مرحوم والد بنیان گذاری کرده بود، در شب های جمعه، اعیاد و ایام سوگواری، به نوبت می رفت سخنرانی می کرد و به اقامه نماز جماعت و قرائت قرآن کریم و نیز بیان احکام شرعی می پرداخت. از آن جایی که استاد شریفی با ادبیات محلی و فراخور ظرفیت مخاطبان حرف می زد، سخنانش تأثیر به سزایی بر مخاطبان می گذاشت.(2) گاهی اتفاق می افتاد که مناطق دیگرمانند هرات و مزارشریف از ایشان دعوت می کردند تا برای چند روز، به آن منطقه برود و به احکام شرعی و تبلیغ دین بپردازد. گفتنی است که کسی را جای خود در سانچارک می گذاشت تا در نبود ایشان، سنگر تبلیغ دین خالی نماند.

مرحوم شریفی در حوزه تبلیغی خود چشم داشتی از کسی نداشت و از راه کشاورزی امرار معاش می کرد.(3)

شریف بُوینِقَرَه و اطراف، خاطرات نیک و خدمات قابل ارج آن عالم راحل را به یاد دارند. سال ها خدمت و پیشوایی در آن نقطه، خود جزوه و نوشته مستقلی می­طلبد.(1)

و از سال 1365به بعد که من وارد حوزه علمیه شدم نخست از محضر پر فیض ایشان بهره مند شدم و ادبیات حوزه را نزد ایشان فرا گرفتم.(1)

می کرد به حوزه علمیه مشهد، قم و نجف اشرف بروند و هزینه سفر ایشان را از جیب خود می پرداخت و هم چنین در قم ایشان به برخی از طلاب که شهریه نداشتند و یا در آمد آن ها برای هزینه زندگی و خرج خانواده کافی نبود، کمک مالی می کرد.(1)

مدرسه دهنه، همان برنامه­های رایج حوزه­های علمیه مشهد مقدس و نجف اشرف بود. مرحوم آقا، فضا را به گونه ای مدیریت و اداره می­نمود که کلاً برنامه های درسی، مباحثه، عبادت و تهجد بود، حرفی از دنیا و دنیاخواهی زده نمی­شد. سیما و هیبت معنوی، تهجد، سحرخیزی­ها، زهد و تقوای حقیقی آن تندیس اخلاص، طلبه را نماز شب خوان، معتقد، درس خوان و خدا ترس بار می­آورد.

شب های پنج شنبه درس اخلاق می گفت. در علم کلام و عقاید، روایاتی از کتاب های منیةالمرید، معراج السعاده و... را مطرح و بیان می­نمود. آقا، اولین نفری بود که ساعاتی قبل از اذان صبح در محرابِ مسجد مدرسه مشغول نماز، تلاوت و عبادت بود(1) چرا که استاد ایشان عالم عامل و عارف کاملی چون حضرت آقای حاجی دهنه، استوانه علم، تقوا و فضیلت بود.

زمانی که برای دیدار وی می آمدند دم درب می نشست فرق نمی کرد مهمانان از چه طیف و طبقه ای هستند.(1)

درب منزل ایشان همواره برروی عموم مردمی که ایشان را می­شناختند، باز بود و زن و مرد، پیر و جوان، برای دردهای زندگی شان، از آن عالم خبره و چیره دست در برخی علوم جدید و قدیم، استخاره، دستورالعمل های زندگی، راهنمایی و راهکار می­خواستند. و این سید و عالم کهن سال، که حدود بیست سال آخر حیاتش – بر اثر بیماری و ضعف جسمانی- خانه نشین بود، همواره تکیه­گاه و دل خوشی عالم، عامی، آشنا و غریب بود. مردم ما آن چنان به آقابزرگ دلبستگی داشتند و او را به حیث پدری پیر، دانا و دلسوز می انگاشتند که از رفتن و فقدانش، همه احساس یتیمی و دلتنگی شدید دارند.(2)

سید حیدر خاساری، از سوی این جانب وکیل می باشند در امور حسبیه» قابل ذکر است، این وکالت در ذیل وکالت و نامه ای خطاب به استاد ایشان، حضرت آقای حاجی دهنه، صادر شده است.

آیت اﷲ العظمی سید محمود شاهرودی، می­نویسد:

مخفی نماند بر مؤمنین که جناب افضل السادات آقای آسید محمد علی را، وکیل از جانب خود نمودم بر تمام سانچارک، بُوینِقَرَه، آبِ کَلاَن، بَاجگاه، آبِ دَرَّه.

امام خمینی رحمة الله در مورد وکیل خود می­نویسند:

بعد الحمد والصلات، جناب مستطاب مروّج الأحکام آقای آسید محمد علی (ایّده اﷲ تعالی) در قُرّایِ خاسار، آبخُور، قَلاچَه، صَیَّاد، چَارُو، آب دَرَّه، خُوجَه رَوشَنَای، کَپَه قُرُوق، خِیابَک، مَغزَار و نِگارِی، وکیل این جانب هستند در امور حسبیه.(1)

تکیه­گاهِ عامی و عالم شدن نیست کار هر کسی جز آن کهن

در معاصر مثل او کم دیده­ایم یا که اصلاً مثل او هم دیده­ایم

یاد او بلخاب تا بوینَقَره ساحۀ خرّم فضا و أودَره

جای جایِ آن مناطق یادگار یاد و نامش باشکوه و ماندگار(1)

ص: 99

یافت و دروس مقدماتی را نزد مرحوم آقا شیخ رسول رسولی همدانی و آقا شیخ محمد علی تویسرکانی (پدر زن مرحوم آیت اﷲ ستوده) و شهید مفتح یاد گرفت.

مدت 20 سال قبل از پیروزی انقلاب در شهر کبوتر آهنگ به امر تبلیغ و ارشاد و اقامه جماعت اشتغال داشت بعد از پیروزی به پیشنهاد اقشار مختلف مردم از سوی دفتر امام به امامت جمعه آن شهر منصوب شد و به مدت 20 سال این مسئولیت خطیر را بر عهده گرفت و در نهایت سال 1380 به رحمت ایزدی پیوست.(1)

حاصل این ازدواج پنج دختر شد؛ داماد اول حجت الاسلام حاج شیخ ضیاء مسجد جامعی از فضلای حوزه و از نوادگان مرحوم آیت اﷲ میرزا عبد اﷲ چهل ستونی است. داماد دوم حجت الاسلام سید محسن سادات که با مراکز تحقیقاتی همکاری دارد. سومین داماد آقای حسن نیری (علی بلندی) فرزند حجت الاسلام آقای شیخ علی بلندی نیری است و کارمند اداره مخابرات می باشد. چهارمین داماد آقای حاج محسن عالمی در بازار قم به تجارت مشغول است و پنجمین داماد آقای جواد امامی فرزند حجت الاسلام حاج شیخ حسن امامی است که دروس حوزوی خوانده با مرکز اسناد انقلاب اسلامی و رادیو معارف صدا و سیمای مرکز قم همکاری دارد.

المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، امام باقر علیه السلام، رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، صدوق، معصومیه علیها السلام، امام رضا علیه السلام، و الهادی از جمله مدارسی بود که ایشان در آن جا جلسه ی درس اخلاق داشت.(1)

می کرد. آدم بدی نبود. می گفت: من با شما کاری ندارم ولی خوب می فهمم که شما همه حرف ها را می زنید، منتهی مثل کپسول به خورد مردم می دهید. این عین تعبیرش بود. بعد گفت: فقط خواهش می کنم همین طوری ادامه بدهید و این کپسول را باز نکنید اگر در کپسول باز شود، هم شما اذیت می شوید و هم من به دردسر می افتم، چون من مأمورم و مجبورم گزارش بکنم. من هم در اینجا به توصیه او عمل کردم.

هم چنین مدت ها هر هفته، پنجشنبه و جمعه را به تهران می رفتم و در مسجد بامنار و مسجد سید نصرالدین در خیابان خیام، جلسه درس اعتقادات داشتم. البته مسائل فقهی و اخلاقی نیز می گفتم و به مسائل روز هم اشاره داشتم. در یک جلسه به قول آن رئیس شهربانی، مختصری در کپسول را باز کردم، جلسه که تمام شد همان شب به قم آمدم. صبح شنبه دیدم مأمور ساواک در می زند. خیلی مؤدبانه گفت: فردا ساعت هشت صبح تشریف بیاورید به اداره آگاهی... فردا به آن جا رفتم مرا به اتاق تاریک بردند، چند ساعت همین طور نشستم. بعد گفتند امروز بازپرس نیست، برو فردا بیا. چند دفعه همین طور رفتم و آمدم در نهایت... از من تعهد گرفتند که دیگر برخلاف مصالح کشور و امنیت حرفی نزنم، سپس به منزل برگشتم».(1)

است. تا آن موقع من نام حاج آقا روح اﷲ و تعریفشان را فقط در همدان شنیده بودم ولی از نزدیک ندیده بودم... علت این که برای ایشان پسوند «خمینی» می آورند، چون در آن زمان دو نفر به همین نام در حوزه علمیه قم معروف بودند و هر دو از اساتید سرشناس به شمار می آمدند، یکی همین حاج آقا روح اﷲ خمینی و دیگری حاج آقا روح اﷲ کمالوند خرم آبادی بود. ذکر قید خمینی به این خاطر بود که دو شخصیت با هم اشتباه نشوند.(1)

سال 1331 اتفاق افتاد... ایامی که امام در همدان بودند یک روز آقای اشراقی به یکی از روحانیون که با ما آشنا و همسایه بود، گفته بودند: ما می خواهیم اگر امکان دارد به خارج شهر برویم و گردشی بکنیم. آن روحانی محترم هم به من گفت: اگر مشکلی ندارد آقایان به باغ شما تشریف ببرند. گفتم: نه هیچ مشکلی نیست و ما افتخار می کنیم. آن وقت من هنوز معمم نشده بودم ولی حضرت امام مرا به خوبی می شناختند. به همراه آن آقا خدمت امام رفتیم تا ایشان و همراهان را به باغ ببریم. آن جا معلوم شد که حضرت امام نمی خواهند بیایند. فقط آقای اشراقی و بعضی دیگر بودند... من به خدمتشان عرض کردم: آقا حضرتعالی هم تشریف بیاورید، فرمودند: که نه من حالش را ندارم. گفتم: جای دربست و خصوصی است، فقط خودمان هستیم کسی مزاحم نیست، همه نوع وسایل هم دارد، اذیت نمی شوید. مقداری فکر کردند، فرمودند: من استخاره می کنم. یادم نیست با قرآن استخاره کردند یا با تسبیح، به هر حال خوب آمد، ماشینی تهیه کردیم و همه را به باغ بردیم. آن روز از صبح تا غروب در خدمتشان بودم و این از آن روزهایی است که هرگز فراموش نمی کنم.

ابوی بنده هم حضور داشت، او مرد بازار بود و خیلی هم به اهل علم و به خصوص سادات احترام می کرد و علاقه مند به این مسائل بود، می آمد کنار امام می نشست و سؤال هایی می پرسید و داستان هایی از مسائل باغ و بازار می گفت، امام هم خیلی گرم می گرفت... تابستان امام حدود 2 ماه در همدان بودند البته باید توجه داشت که مسافرت های تابستانی ایشان فقط استراحت و تفریح نبود، بلکه یک سفر تحقیقی هم به حساب می آمد، ایشان کتاب های متعددی با خود می بردند و در آن جا پیرامون موضوعات مختلف مطالعه و تحقیق می کردند، یادم هست ایشان یک کتاب تحقیقی در مورد «طلب و اراده» که خیلی هم سنگین است در همین سفر همدان نوشتند. امام در آخر سال تحصیلی که برای طلاب و شاگردان صحبت می کردند، می فرمودند: وقتی در تابستان درس های حوزه تعطیل

ص: 106

می شود، معنایش این نیست که بروید تنبلی و استراحت کنید و عمرتان را به هدر بدهید. بلکه معنایش این است هوای قم خیلی گرم است، این جا نمی شود مطالعه و تحقیق کرد، پس بروید در جاهای دیگر و به کارهای خود ادامه بدهید.»(1)

یک سری منابع و مآخذ و کتاب های جدید تهیه کنیم و در اختیارشان قرار بدهیم. به همین خاطر از کتابخانه های بزرگ مثل کتابخانه آستان قدس و جاهای دیگر فهرست مفصلی تهیه کردم. آقای تهرانی این فهرست را به نجف برد و در آن جا تقدیم امام کرد تا از ایشان هزینه خرید را بگیرد... امام فرموده بود: من سهم امام را برای این جور کتاب ها نمی دهم. اگر کتب تفسیری، فقهی یا اصولی باشد که طلبه ها دائم آن ها را مطالعه می کنند، اشکالی ندارد، کمک می کنم ولی برای این ها نمی توانم و یک ریال هم ندادند. در عین حال فرموده بودند: اگر بانی پیدا کنید من حرفی ندارم. آقای تهرانی از این سفر دست خالی برگشت. به ناچار از این و آن به قول معروف کمک می گرفت، بعداً بانی هم پیدا شد و نسبتاً کتابخانه سروسامانی پیدا کرد... ما در کتابخانه مشغول کار بودیم و فهرست نویسی می کردم و ایامی بود که هنوز کتابخانه را افتتاح نکرده بودیم. ناگهان در می زنند. مشهدی علی خدمت گذار بود تا در را باز کرد، چند افسر و چند کت و شلواری با تیر و تفنگ داخل ریختند، اول به اتاق من آمدند، گفتند: این جا چه کار می کنید؟ گفتم: دارم کتاب ها را فهرست نگاری می کنم. یکی که فرمانده شان بود با تندی و عصبانیت گفت: بلند شو از این جا برو بیرون. خیلی هم بی ادب بود. حاج آقا مجتبی تهرانی در طبقه بالا بود، رفتند او را پیدا کردند و چون مسئول کتابخانه بود با خود به ساواک بردند. همان شب مأموران دوباره آمدند و تمام کتاب های کتابخانه را جمع کردند و به غارت بردند. فردای همان شب به منزل امام در یخچال قاضی هجوم برده و کتاب های شخصی و حتی بعضی کتاب های خطی و دستی ایشان را هم به غارت بردند.

این تعقیب و تجسس ها ادامه داشت تا این که یک روز مرحوم سید احمد آقا، فرزند کوچک امام که در ایران بود به ساواک احضار شد تا آن جا برود و کتاب ها را تحویل بگیرد، او هم نرفت و گفته

ص: 108

بود... خودشان بردند، باید خودشان هم بیاورند سرجایش بگذارند، آن ها هم نیاوردند. سرنوشت کتاب ها تا پیروزی انقلاب نامعلوم بود، پس از پیروزی هم نمی دانم چه شد.»(1)

امام به ایشان زنگ زد این موضوع را تلفنی با ایشان در میان گذاشت اما آیت اﷲ عراقچی دوست و هم بحث خودش آیت اﷲ سید محمدباقر موسوی را پیشنهاد داد و استدلالشان نیز این بود که وی از نطر سابقه اجرایی و ارتباط مردمی بر ایشان تقدم دارد و این گونه متواضعانه امامت جمعه و نمایندگی ولی فقیه را به ایشان ارجاع داد.(1)

بازگشت. چندی بعد آقای مفتح با ایشان صحبت و تاکید کرد که به تهران باز گردد و به فعالیت خود در آن جا ادامه دهد که مورد قبول آیت اﷲ عراقچی واقع نشد. بعد شهید مفتح در جواب می گوید حالا که شما حاضر به این کار نیستید پس اجازه بدهید من به جای شما به آن جا بروم !؟ این پیشنهاد مورد قبول و استقبال وی قرار می گیرد و از آن تاریخ شهید مفتح مسجد قبا را پایگاه دینی و فرهنگی و سیاسی خود برمی گزیند.(1)

و گفت: دلم می خواهد آقای منتظری را ملاقات کنم. در آن ایام، ایشان قائم مقام رهبری بودند، من او را به منزل آقای منتظری بردم و به ایشان معرفی کردم و گفتم: این سید، شهردار فاو است. آقای منتظری هم او را خوب تحویل گرفت...»(1)

سخنان امام و پذیرش خطر آن، توفیق ورود به عرصه نویسندگی و تألیف را در پی داشت و دعا و تشویق امام نیز در این مسیر او را کمک کرد تا نویسنده ای پر کار و پر تلاش گردد(1)

و حدود 150 اثر علمی از وی به یادگار بماند.(2) پس از کسب تحصیلات عالیه حوزه و دانشگاه، تلاش های وی عمدتا در حوزه نویسندگی متمرکز شد کاری که پیش از این نیز همزمان با دوران تحصیل انجام می داد. وی پس از چاپ نخستین نوشته اش در نشریه ندای حق، با نشریات دیگر نیز همکاری کرد مانند هفته نامه وظیفه، مجله نور دانش(3),

بعثت و انتقام(4). وی در سال 1350ش. به عضویت هیأت تحریریه نخستین مجله اسلامی حوزه علمیه قم یعنی «درس هایی از مکتب اسلام» برگزیده شد و مقالات مختلفی در زمینه های اجتماعی و فرهنگی و اخلاقی منتشر ساخت.(5)

ایشان نخستین تألیف خود را با نام «نظری به انجیل و تعلیمات مسیحیت» در سال 1340ش. به نگارش درآورد. و از آن زمان به بعد توفیق تألیف ده ها جلد کتاب و رساله را به دست آورد که بسیاری از آن ها به زیور طبع آراسته شده اند. برخی از آثار ایشان عبارتند از؛ «طبقات مفسّران شیعه» در 5 جلد، «یکصد سال مبارزه روحانیت اسلام» در 4 جلد، «زندگی نامه پیشوایان معصوم علیهم السلام» در 14 جلد، «فقهای نامدار شیعه» در 2جلد و مفاخر آذربایجان. ایشان در کار ترجمه آثار نیز فرد پر تلاشی بودند. ترجمه «قرآن کریم»، ترجمه «نهج البلاغه» با نام بر ساحل سخن، ترجمه تفسیر شریف «صافی» در 6 جلد، ترجمه «کنزالعرفان» در آیات احکام و ترجمه تفسیر شریف «نورالثقلین» و

ص: 116

ترجمه لهوف سید بن طاووس، از جمله کارهای ترجمه ای ایشان است. برخی از آثار ایشان نیز به زبان های انگلیسی، عربی، اردو و کریل ترجمه و منتشر شده اند.(1)

در بین آثار فراوان ایشان کتاب «طبقات مفسران شیعه» شاخص تر است از این رو کتاب شناسی این اثر در نرم افزار مشکات الانوار از مجموعه نرم افزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بدون دخل و تصرف تقدیم می شود.

این کتاب محصول پنج سال تلاش و کوشش مؤلف است. وی کتاب را از مفسران قرن اول هجری آغاز کرده و تا قرن حاضر ادامه داده است. این کتاب تقریباً به صورت جامع و کامل و به ترتیب قرون به معرفی مفسران شیعه و تفاسیر آنان پرداخته است و در واقع نشان گر تلاش و توجه عالمان شیعی در طول قرون و اعصار به معارف قرآنی می باشد. در این اثر ارزشمند شرح حال دو هزار تن از مفسران شیعه آمده است.

نویسنده از مطالعه کتاب ارزشمند «تفسیر و تفاسیر جدید» تألیف آقای بهاء الدین خرمشاهی را که در زمینه تفاسیر قرآن مجید در عصر حاضر می باشد به عنوان انگیزه نگارش این اثر یاد می کند بدین هدف که با نگارش آن حلقه اتصال بین تفاسیر گذشته و حال ایجاد شود. مؤلف ابتدا به بیان نقش قرآن در اصلاح جوامع بشری پرداخته و معارضات صورت گرفته با قرآن را یادآور می شود. پس از آن احادیثی از معصومان علیهم السلام درباره قرآن کریم مطرح و از نخستین مفسر قرآن که شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم باشد نام برده می شود. بررسی تاریخ تفسیر و مفسران از دو بعد اجتماعی و بعد ادبی و معرفی نمونه ای از تفاسیر فارسی قرون اولیه اسلام نظیر ترجمه تفسیر طبری، تفسیر پاک، تفسیر سورآبادی و... تعریف واژه «طبقات» از جمله موضوعاتی است که در پیش گفتار کتاب بدان پرداخته شده است. بررسی تاریخ گردآوری و تدوین قرآن و نحوه آن، علوم و معارف پیش نیاز مفسر قرآن نظیر علم لغت، نحو، صرف، اشتقاق، اصول فقه و...، ترجمه و بازگردانی قرآن به زبان ها و لغات دیگر، سیر تاریخی ترجمه و فوائد آن، اعترافات دانشمندان و متفکرین خارجی در مورد قرآن کریم که

ص: 117

می تواند ما را متوجه زوایای مورد نظر آن ها و حساسیت ها و نکات ارزشمند و احیاناً توقعات و انتظارات آن ها بنماید، توضیح معنای واژگان تفسیر، تأویل، تنزیل و تطبیق، طبقات تفسیری براساس عناصر زمانی یا محتوایی و... و اشاره ای اجمالی به طبقات تفسیری شیعه و تقسیم بندی شهید مطهری در کتاب «خدمات متقابل» در مورد طبقات مفسران شیعی از جمله موضوعاتی است که قبل از ورود به موضوع اصلی بدان ها پرداخته می شود. در آغاز ورود به موضوع اصلی نویسنده با اشاره به این که پیشوایان معصوم شیعه خود در قلّه هرم و سرچشمه تفسیر و مفسران قرار دارند نه در عرض و هم سطح دیگر مفسران و تقاریرشان نمی تواند مورد مقایسه و سنجش با دیگر آراء و نظرات معمولی قرار گیرد از این رو به عنوان تیمن و تبرک مواردی از تفاسیر قرآنی آن بزرگواران را بازگو می کند و برای هریک از ایشان فصلی را اختصاص می دهد، سپس به ادامه و تعقیب بحث مفسران شیعه از دوران ابن عباس به بعد می پردازد. در قرن اول هجری که سرآغاز تفسیرنگاری در اسلام است با زندگی مفسرانی چون: ابن عباس، ابن مسعود، پس از آن مفسران شیعی قرون دوم تا پانزدهم هجری به همراه تفاسیری که نگاشته اند معرفی می شوند. مفسرانی چون: مجاهد بن جبیر، طاووس بن کیسان، زید بن علی بن الحسین، سکونی در قرن دوم، ابو العباس اسفراینی، اسماعیل سکونی، هشام بن محمد بن سائب کلبی، یونس بن عبد الرحمن و...، در قرن سوم، علی ابن ابراهیم قمی، فرات کوفی، ابو زید بلخی و... در قرن چهارم، نیشابوری خزاعی، مقری، شیخ مفید، ابو علی سینا و... در قرن پنجم، طبرسی، راغب اصفهانی، فتال نیشابوری و... در قرن ششم، عبد الرشید استرآبادی، روزبهان بقلی و... در قرن هفتم، قطب الدین شیرازی، علامه حلّی و... در قرن هشتم، آنسی، ابن متوج، مقداد سیوری، سراج الدین جنید و...

در قرن نهم، معین الدین شیرازی، کاشفی سبزواری، سکاکی ملا فتح اﷲ کاشانی و... در قرن دهم که روزگار تفاسیر فارسی قرآن کریم است، مجتهد کرکی عاملی، زین العابدین خوانساری، فیاضی، خواجه دهدار شیرازی، قاضی نور اﷲ شوشتری و... در قرن یازدهم، بحرینی حویزی، تونی، حرّ عاملی، سید هاشم بحرانی، علامه مجلسی دوم، سید نعمت اﷲ جزایری و... در قرن دوازدهم، موسوی شیرازی، مدرس اصفهانی، عبدالنبی تسوجی، نور علی شاه اصفهانی، سید رضا شبّر، نواب

ص: 118

لاهیجی و... در قرن سیزدهم، میرزا محمد باقر لنگرودی، محمد صادق خوئی، میرزا محمد باقر تنکابنی، محمد حسین شهرستانی، ملا علی استرآبادی، صفی علی شاه و... در قرن چهاردهم، سید محمد باقر صدر، امام موسی صدر، سید محمد شیرازی، سید محمد حسین طباطبایی، جعفر سبحانی، مهدی محقق، بانو امین اصفهانی، سید علی اکبر قرشی ارموی و... در قرن پانزدهم هجری. نویسنده قبل از شروع بحث در تفاسیر هر قرن، مختصری درباره ویژگی ها و شرایط آن قرن به سخن پرداخته سپس به معرفی تفاسیر و مفسران شیعی می پردازد.ساختار کتاب «طبقات مفسران شیعه» در پنج جلد نگارش یافته است.

جلد اول: شامل پیش گفتار مؤلف.

بخش اول: تدوین و گردآوری قرآن.

بخش دوم:علوم و معارف پیش نیاز تفسیر.

بخش سوم: ترجمه و بازگردانی قرآن.

بخش چهارم: اعترافات دانشمندان و متفکرین خارجی.

بخش پنجم: تفسیر، تأویل، تطبیق و...،

بخش ششم: طبقات مفسران و ادوار تاریخی.

بخش هفتم: تقسیم بندی استاد شهید مطهری.

بخش هشتم: سلسله نور و روشنگری.

در این بخش نمونه هایی از تفاسیر معصومین علیهم السلام در قسمت های جداگانه ارائه می شود. در بخش نهم تا دوازدهم به معرفی مفسران قرن اول هجری تا پایان قرن چهارم هجری پرداخته می شود. در پایان این جلد سایر آثار نویسنده معرفی می گردد.

جلد دوم: در ابتدای جلد نامه ها و نظرات تنی چند از صاحب نظران که در مورد این کتاب مرقوم داشته اند آمده است. پس از آن در پیشگفتار کتاب به معرفی قرن پنجم و نیز معرفی مکاتب اعتزال و اشعری و بزرگان این دو مکتب پرداخته شده پس از آن به معرفی مفسران قرن پنجم تا قرن دهم هجری پرداخته می شود. فهارس کتاب نیز در پایان این جلد درج شده است.

ص: 119

جلد سوم: در آغاز تقریظ تنی چند از عالمان معاصر درباره این کتاب درج گشته و پس از آن به معرفی مفسرانی دیگر از قرن دهم هجری پرداخته شده است. در ادامه مفسران قرن یازدهم تا قرن دوازدهم معرفی گشته اند. در پایان این جلد، مدارک و منابع مورد استفاده در نگارش آن و نیز سایر آثار مؤلف معرفی و فهرست مطالب کتاب درج شده است.

جلد چهارم: شامل تقریظ چند تن از علماء درباره کتاب حاضر و معرفی مفسران قرن 13 و 14 هجری است. در پایان هم فهرست مطالب کتاب آمده است.

جلد پنجم: مشتمل بر تقریظ تنی چند از عالمان و معرفی مفسران قرن پانزدهم هجری و فهرست مطالب کتاب می باشد. نقص و کاستی این کتاب علاوه بر غلط های چاپی، فاقد یک ویرایش دقیق است و بعضا بین مفسران شیعه و سنی اختلاط پدید آمده است. هم چنین کتاب فاقد فهرست های فنی است و در جلد آخر کتاب، مترجمان را به عنوان مفسّر معرفی نموده است.

وی در سال 1355ش. در راستای نشر معارف دینی، انتشارات «نوید اسلام» را در قم بنیان نهاد(1)

که از این طریق آثار بسیاری و از آن جمله آثار خود ایشان به چاپ رسیدند.(2)

با تأمل در آثار وی درمی یابیم که پژوهش های وی عمدتا در حوزه دین بوده هر چند که در این میان نیم نگاهی به منطقه زادگاهش،آذربایجان،نیز داشته و تلاش کرده شخصیت های سرشناس و تأثیرگذار این منطقه که به گونه ای مفاخر آذربایجان به شمار می آیند را به دیگران معرفی کند و در این راستا دست به تألیف آثاری مثل کتاب «مفاخر آذربایجان» زده است.

از دیگر تلاش های وی در حوزه تحقیق و پژوهش، شرکت در کنگره های بزرگ علمی و ادبی و ارائه مقاله برای آن هاست که ازآن میان می توان به کنگره عاشورا، کنگره اوحد الدین مراغه ای و کنگره شیخ شهاب الدین اهری اشاره کرد.(3)

ص: 120

وی در کنار تلاش های پژوهشی بیش از یک دهه در دانشگاه های کشور به ویژه دانشگاه آزاد اسلامی در سطح کارشناسی ارشد تدریس داشت و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و مدرّس دروس معارف اسلامی نیز بود.(1)

حجت الاسلام رسول جعفریان از محققان و نویسندگان سرشناس تاریخ اسلام در دوران معاصر در باره شخصیت علمی وی می نویسد:

دوست دیرین و دانشمند جناب حاج شیخ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی پس از چند ماه مبارزه با سرطان دار فانی را وداع گفت... آشنایی با ایشان از طریق مقالاتشان در مجله مکتب اسلام بود. ایشان از جمله نسل دوم نویسندگان مکتب اسلام مانند آقای پیشوایی، حسنی، دوست محمدی، خیرخواه و مرحوم آقای الهامی و بود، مجله ای که توسط شماری از بزرگان حوزه بنیان گذاشته شد و پس از جدا شدن تدریجی آنان از مجله، نسل دومی به مقاله نویسی در آن ادامه دادند. این گروه، دست پروردگان آیات مکارم و سبحانی بودند و نوشته هایی در دفاع از اسلام در چهارچوب ها و گفتمان رایج در اواخر دهه چهل و دهه پنجاه می نوشتند.

آقای عقیقی و دوستانش پس از انقلاب به دانشگاه آمدند و مدتی به تدریس دروس معارف اسلامی می پرداختند. این وضعیت تا سال ها ادامه یافت برخی در دانشگاه ماندند اما آقای عقیقی در قم ماندند به کار نوشتن و نشر پرداختند.

گرایش خاص آقای عقیقی نگارش آثاری در زمینه تاریخ اسلام بود و نسل جوان از آن نوشته ها استفاده می کردند. وی انتشاراتی هم با نام نوید اسلام تاسیس کرد و از آن طریق وارد کار نشر نیز شد، کاری که تا این اواخر خود و فرزندانش ادامه دادند.

ص: 121

صبیه ایشان عذرا عقیقی از چهره های هنرمند و خطاطی برجسته هستند که با حمایت پدر توانست به موقعیت شایسته ای دست یابند. آثار ایشان بارها به نمایش درآمد و اثری نیز با عنوان زنان خوش نویس منتشر کرد.

در یک مقطع خاص آقای عقیقی به تحقیق در باره طبقات مفسران شیعه بر آمد. روش ایشان، چیزی بین گردآوری، تتبع و پژوهش بود. این کار را برای سال ها ادامه داد و اثری چند جلدی را در اختیار دانش پژوهان و مشتاقان در این حوزه قرار داد.

آقای عقیقی بخشایشی متعلق به نسلی از نویسندگان حوزوی بودند که در نگارش تجربه متوسطی داشتند و بیشتر با ذوق و سلیقه خود بدون آن که ادامه دهنده یک سنت مدرسی اصیل باشند، می نوشتند. با این حال بدلیل خلائی که وجود داشت و با توجه به این که بستر مناسبی از قبل وجود نداشت، توانست در یک مقطع مورد استقبال قرار گیرد. این قبیل آثار یک مقطع خاصی از تطور و تحول در حوزه را به خود اختصاص داد و سبب شد تا گام های بعدی برداشته شود. کارهای ایشان گرچه گاه با نقادی هایی روبرو شد و در مواردی با اصلاحاتی منتشر می شد، اما به هر روی، یک گام میانی در میان کارهای تاریخی و شرح حال نگاری در حوزه بود.

انتشار آثاری مانند ترجمه لهوف، روضةالشهداء، فاطمه زهرا علیها السلام، شام سرزمین خاطره ها، زندگی پیشوایان، امام جعفر صادق علیه السلام و بسیاری دیگر کارهایی بود که به هدف پر کردن خلاء فکری پیش گفته بود.

آقای عقیقی در کنار نگارش، به تلاش برای تأمین معیشت خود از کار نشر و نگارش اشتغال داشت و این امر که آفتی برای نوشتن و پژوهش متأملانه است، گاه به ناچار آدمی را وادار می کند تا در سطحی ساده تر با نوشتن برخورد کند. در این زمینه، تلاشی چشم گیر داشت و پرتحرک بود و می کوشید تا از دست رنج خود زندگی کند.

ص: 122

یکی از یادگارهای آقای عقیقی نگارش و انتشار متن مذاکراتی بود که میان امام خمینی و علی امینی در جلسه ای در قم که امینی به دیدن امام آمد بود، گذشت. انتشار این یادداشت در آن روزگار و در حالی که آقای عقیقی هفده هیجده سال بیش نداشت بسیار سروصدا کرد و منشأ اثر شد.(1)

نداریم. از نخستین برنامه های نخست وزیر جدید، ایجاد تفاهم بین محافل مذهبی و دولت بود. به همین جهت برنامه ملاقات نخست وزیر با مراجع قم تنظیم شد. من، آن موقع طلبه ای بودم که در حدود دو سال و نیم یا سه سال می شد که از تبریز به قم آمده بودم.

روز 13 رجب برابر با بیستم دی ماه 1340 که روز ولادت حضرت علی علیه السلامبود، نزدیک ظهر که از درس برمی گشتم، دیدم یک جمعیتی به طرف باغ قلعه می روند. لباس های آن ها و وضعیت ظاهرشان با مردم قم تفاوت داشت. «این آقایان کی هستند؟ دسته جمعی کجا می روند؟» گفتند: «نخست وزیر است که به منزل حاج آقا می رود». از روی کنجکاوی به این فکر افتادم که من هم همراه اینها بروم ببینم چه خبر است؟! چه صحبت هایی می کنند؟! برایم جالب بود که ببینم حضرت امام چه نوع برخوردی با نخست وزیر می کند – چون ما صبح زود خدمت ایشان رسیده بودیم و ایشان به مناسبت تولد حضرت امیر علیه السلام با نُقل از طلاب پذیرایی کرده بودند – می خواستم ببینم که برخورد حاج آقا با نخست وزیر، همانند برخورد ایشان با طلاب است؟ همین مسئله باعث شد همراه این جمع بروم تا ببینم که دو شخصیت سیاسی و روحانی چگونه با هم برخورد خواهند کرد. چون من در آن زمان در شرایطی نبودم که از نظر مسائل سیاسی یا اجتماعی، ذهنیت خاصی داشته باشم.

آن ها حدود ده، یازده نفر بودند. جمعی هم از مسئولین شهر، از فرمانداری، رئیس سازمان امنیت – شخصی بود به نام قلقسه – و برخی از متولیان آستانه همراه آنان بودند. آن ها وقتی وارد شدند من هم وارد حیاط منزل حضرت امام – آن موقع «حاج آقا» می گفتیم – شدم. حاج آقا در همان اتاقی که صبح خدمت ایشان رسیده بودیم، نشسته بودند. اتاقی که از نظر فرش بسیار ساده بود و می توان گفت محقر بود. باز همان نُقل ها و پذیرایی بسیار ساده معمول بود.

نخست وزیر وقتی که وارد شد، یادم می آید که حاج آقا نیم خیز، نه تمام قد، با ایشان دست دادند. نخست وزیر بغل دست حاج آقا نشست. بقیه افرادی که همراه آمده بودند هم نشستند. دو دقیقه نگذشته بود که حاج آقا پسندیده –اخوی بزرگ حاج آقا– وارد شدند. حاج آقا تمام قد بلند شدند و حاج آقا پسندیده را بین خودشان و نخست وزیر جای دادند و صحبت ها شروع شد.

ص: 124

حاج آقا فرمودند: «حضرت علی علیه السلام می فرماید: کلّکُم راع و کلّکُم مسئول عَن رعیّته. هر انسانی مسئولیتی دارد و انسان ها مسئول آفریده شده اند. این مسئولیت با توجه به شرایط زمانی و مکانی و نسبت به افراد فرق می کند. مثلاً مسئولیت فرد عادی، با یک فرد عالم، مسئولیت یک فرد بازاری، با یک فرد نخست وزیر، مساوی نیست. هر کس که مقام بالاتری دارد مسئولیت بیشتری دارد.

این کشور نخست وزیران فراوانی به خود دیده است. بعضی از این نخست وزیرها خدمت کردند به مردم و در بین مردم، الان هم حرمتی دارند، یک منزلتی دارند. بعضی ها هم خیانت کردند. شما سعی کنید از آن نخست وزیرهای «ملعون» نباشید؛ از نخست وزیرهای «مرحوم» باشید. من راجع به دولت و راجع به مسائل حوزه چند مطلبی داشتم، خواسته هایی داشتم و نظریاتی داشتم. در زمان حیات آیت اﷲ بروجردی – رضوان اﷲ تعالی علیه – پیشنهاداتم را به ایشان منتقل کردم و نوشتم که ایشان به دولت برسانند؛ نمی دانم ایشان به دولت نرساندند یا ایشان به دولت رسانیدند اما دولت عمل نکرد. من از تقوای آیت اﷲ بروجردی بعید می دانم که یک مسائلی که در رابطه با سرنوشت مسلمین بود نرسانده باشند. تحقیقاً ایشان رسانیده اند، دولت بوده که به این درخواست ها عمل نکرده. حالا شما به عنوان مسئول دولت آمده اید از حوزه و از روحانیت نظر می خواهید راجع به اوضاع کشور! من چند مسئله می گویم و جداً می خواهم که به آن ها عمل شود: اولین مسئله این که این حوزه که شما آمده اید، طلاب و علما این جا زندگی می کنند، با حداقل [لوازم] زندگی. آن ها برای دین مردم و تربیت مردم فعالیت می کنند تا کشور را از نظر معنوی، از نظر اخلاقی تربیت کنند. این ها در واقع خدمتگزاران بی مزد و مواجب کشور هستند. هیچ توقع و انتظاری هم از دولت ندارند. تنها خواست آن ها این است که مورد اذیت واقع نشوند. اما آن چهار نکته اصلی که مورد نظر بود: اول مسئله دانشگاه هاست. من نمی دانم چه ارتباطی بین بی دینی و خلاف اخلاق با دانشگاه ها وجود دارد؟ چه ارتباطی بین این دو مسئله هست؟ آن ها که دانشگاه می روند و از دانشگاه ها فارغ التحصیل می شوند، واقعاً از نظر اخلاقی و دینی بسیار ضعیف هستند. واقعاً ضد اخلاق و ضد دین مطرح می شوند. چه ارتباطی بین این مسئله هست، من هنوز پی نبردم. ببینید این وضعیت از اساتید این ها است؟ از محیط دانشگاه است؟ از وضعیت دولت است؟ بالاخره از هر منشأ هست جلوگیری کنید.

ص: 125

این دانشگاه شوخی نیست. اگر کتاب هایشان بدآموزی دارد، اگر معلمین آن ها بدآموزی دارند، اگر محیط دانشگاه این طوری است، باید به این جوان ها رسید. این ها سازندگان آینده کشور ما هستند. دکتر امینی برگشت و گفت: «تقصیرش با شماست. مسئولیت به عهده روحانیت است». آقا فرمود: «مگر روحانیت می خواهد افراد بی دین بار بیایند؟ مخالف مسائل اخلاقی بار بیایند، ضد اخلاق بار بیایند؟»

گفت: «نه! منظور من این نیست. منظور من این است که در پدید آمدن این مسئله، روحانیت مسئولیت دارد. وقتی این روش جدید آموزشی وارد کشور ما شد، آن موقع در کشور ما جز روحانیون، افراد با سوادی وجود نداشتند. رشته تعلیم و تربیت، بسته به روحانیت بود. بعد از تأسیس دانشگاه و بعد از روی کار آمدن نظام تحصیلی جدید، روحانیون به جای این که بیایند همکاری کنند و سر نخ را به دست بگیرند رفتند در حوزه ها و مساجد گوشه نشین شدند و افراد غیر شایسته جایگاه این ها را گرفتند. من اعتراف می کنم که در بین استادان دانشگاه از هر صنفی وجود دارد حتی از گروه ها و اقلیت ها و غیر اقلیت ها. این هم مسئولیتش به عهده آقایان روحانی است».

من حقیقتاً وقتی دکتر امینی – با آن لفظ هایی که به کار می برد – این مطالب را مطرح می کرد فکر کردم لابد حاج آقا در جوابش یا درمی ماند، و یا یک جواب قاطع در مقابل چنین گفته ای ارائه نخواهد کرد. نگران شدم. ولی دیدم امام فرمود: «آقا! می دانید آن موقع حکومت دست کی بود؟» دکتر امینی گفت: «مشخص است، تأسیس دانشگاه برمی گردد به سال 1313 حاکم مشخص بود؛ معین بود». حاج آقا فرمود: «شما نمی توانید بگویید، ولی من می توانم بگویم. آن موقع حکومت دست رضاخان بود و می دانید که رضاخان دست نشانده انگلستان بود. اجنبی ها رضاخان را روی کار آورده بودند. شما آقای امینی! می فرمایید آقایان علما می آمدند با فردی که دست نشانده اجنبی بود همکاری می کردند و دست به دست او می دادند؟ نه! علما هرگز این کار را نمی کردند و نمی کنند. آن ها در انتظار این بودن که یا توان و امکاناتی به دست آورند تا خودشان حکومت را اداره کنند، یا اگر چنین توانی نداشتند در انتظار بنشینند؛ در خانه شان، در مساجد، در حوزه ها و در جاهایی که تماسی با

ص: 126

حکومت نداشته باشند. بنابراین از روی حساب نمی توانستند با حکومت دست نشانده اجنبی همکاری کنند.»

دکتر امینی گفت: «دولت در خدمت علماست. ما وظیفه داریم که آقایان هر چه فرمودند اجرا کنیم. حالا از جمعی از استادان درخواست شده که در کتاب های درسی تجدید نظر کنند. در جمع استادان، بعضی از چهره های روحانی هم هستند، این ها مأمور شده اند که در اصلاح کتاب های درسی گامی بردارند. به نظر حضرت عالی هم خواهد رسید». ظاهراً مرحوم دکتر محمدجواد باهنر و مرحوم آقای بهشتی و آقایان دیگری در آن موقع در آموزش و پرورش بودند.

بعد به مسئله دوم رسیدند. در مسئله دوم فرمودند: «خانواده، مبنای جامعه ماست. اگر خانواده ها – از نظر اخلاقی – متزلزل شوند، تمام جامعه ما متزلزل خواهد شد. در رابطه با مسائل خانواده، دو مسئله مطرح است: یکی مسائل بی بند و باری ها و بعد این ادعای تساوی حقوق [زن و مرد] و پاره ای از مسائلی که امروز مطرح است».

آن موقع در مجله زن روز مسائلی را در رابطه با حقوق زن مطرح می کردند که متقابلاً استاد مطهری – رضوان اﷲ تعالی علیه – هم در همان نشریه جواب این مقالات را می دادند. خلاصه اش همین کتاب «حقوق زن در اسلام» و ظاهراً بخشی از کتاب «مسأله حجاب» استاد مطهری است. صحبت در همین حال و هوا بود. آقا فرمودند: «این ها چه می گویند؟ اینها چه ادعایی دارند؟ این ها مگر ایرادی به اسلام دارند؟ اگر چنین است ما تکلیف مان را روشن کنیم، تکلیف آن ها را هم روشن کنیم. اگر یک ضعف هایی هست؛ یا خلاف عدالت هایی از نظر اجرایی در کار هست شما حلش کنید تا کار به این وضعیت نکشد.»

معاون مذهبی نخست وزیر، شخصی بود به نام شریف الزمانی، گفت: «بله آقا! این ها تعداد انگشت شماری از زنان هستند، این ها مشهور هستند، تعداد ایشان از تعداد انگشتان دست بیشتر نیست! به چشم! ترتیبی داده می شود». بعد [حاج آقا] فرمودند: «رسیدگی به ازدواج و طلاق در محضرها هم لازم است. من به مسئولین امور اطلاع داده ام که مسئله طلاق خیلی مهم است. شرایطی که در ازدواج هست، خیلی سهل است اما در رابطه با طلاق خیلی سخت گرفته شده. در

ص: 127

مسئله طلاق باید دو نفر شاهد عادل حضور داشته باشد؛ بعد نصیحتی صورت بگیرد. حتی الامکان سعی شود کانون گرم خانواده متلاشی نشود. ولی این آقایان و محضری ها برای اینکه به حق ثبت خودشان برسند، تا یک زنی مراجعه می کند و از شوهرش شکایت می کند فوری کاری می کنند که طلاق صورت بگیرد – بی آنکه این صیغه طلاق را پیش دو نفر عادل بخوانند – در نتیجه آن خانم هم خیال می کند طلاق گرفته می رود؛ در حالی که طلاق نگرفته، در واقع امر می رود و ازدواج می کند و این پایه یک امر نامشروع قرار می گیرد؛ و به این ترتیب جامعه از نشر مسائل [خلاف] عفت، به این روز می افتد که می بینید.»

مسئله دیگری که امام در این جا مطرح فرمودند، مسئله رسیدگی به امور مردم بود. مردم در ناراحتی به سر می بردند. آن سال، سال سختی بود. زمستان بسیار سردی داشت. معروف بود که در همدان تعدادی از بی بضاعت ها از سرما خشکیدند. امام فرمودند: «به وضع مردم برسید. خانواده های گرفتار زیاد هستند، باید با آن ها کنار بیایید. به این ها کمک کنید، نه این که همیشه به فکر خودتان باشید».

هنگام ظهر بود. نخست وزیر می خواست برود. امام تعارف کردند: «با نان و پنیر طلبگی قناعت کنید!» شریف الزمانی گفت: «منظور آقا این است که با علما هم غذا شوید تا ببینید آقایان علما چه می کشند!» بعد [نخست وزیر] گفت: «نه! ما در سالاریه مهمان هستیم؛ اگر حضرتعالی هم افتخار دهید، اتومبیل می فرستیم، ناهار تشریف بیاورید». آقا فرمودند: «نه! من معذور هستم نمی توانم». نخست وزیر رفت.

من به این فکر افتادم مسائلی را که در آن روز دیدم به رشته تحریر درآورم. آن موقع دو یا سه نشریه مذهبی در ایران منتشر می شد. یکی روزنامه «وظیفه» با مدیریت سید محمدباقر حجازی، و یکی هفته نامه «ندای حق» با مدیریت سید حسن عدنانی؛ و یکی هم نشریه «نور دانش» بود – که مذهبی بودنش چندان مشخص نبود – این نشریه از طرف انجمن تبلیغات اسلامی به سرپرستی دکتر عطاءاﷲ شهاب پور چاپ و منتشر می شد. تنها نشریه ای که احتمال می دادم چنین مسائلی را چاپ کند، هفته نامه «ندای حق» بود. من با زبان طلبگی و خیلی ساده، وقایع آن روز را نوشتم و برای نشریه

ص: 128

فرستادم. آن ها هم با سانسور پاره ای از مطالب – مطالب مربوط به رضاخان را سانسور کردند – بقیه را چاپ کردند. این نشریه، چهارشنبه ها منتشر می شد.

روز جمعه در منزل نشسته بودم. دیدم کسی در زد و گفت: «حاج آقا صانعی شما را می خواهد!» کت و شلوار پوشیدم و بیرون رفتم تا ببینم حاج آقا صانعی کیست و چه می خواهد. دیدم حاج آقا صانعی –که الان مسئول بنیاد پانزده خرداد است– دم مسجد حجتیه –یک حوض بزرگی بود– آن جا ایستاده است و روزنامه ای هم در دست دارد. گفت: «حاج آقا بخشایشی شما هستید؟» گفتم: «بله!». پرسید: «آن مقاله را شما نوشته اید؟» گفتم: «کدام مقاله؟» من هنوز مطلع نشده بودم که مقاله چاپ شده است. گفت: «در همین روزنامه ای که دستم هست». گفتم: «اجازه بدهید ببینم، بعد عرض می کنم که من نوشته ام یا دیگری». روزنامه را گرفتم، دیدم نوشته: «متن گفتگوی نخست وزیر با آیت اﷲ خمینی در قم» بخشی از مطالب در صفحه اول نوشته شده بود، بقیه هم در صفحه چهارم. [آقای صانعی] گفت: «حاج آقا شما را می خواهد». گفتم: «حاج آقا؟» گفت: «بله! حاج آقایی که شما مصاحبه و مطالبش را نوشته اید». به اتفاق آقای صانعی راه افتادم. البته این را هم بگویم که در بین راه قدری مضطرب بودم. نگران بودم از این که خدای ناکرده، احیاناً مطالبی به قلم من جاری شده باشد که مورد نظر حضرت امام نبوده، یا درست منعکس نشده؛ به هر جهت از این دعوت نگران بودم. به همراه حاج آقا صانعی رفتیم خدمت امام. یادم می آید که ایشان، بر بالش تکیه داده بودند و جلوشان –روی کرسی– کتابی بود و مطالعه می کردند. حال، کتاب فقهی، شرح لمعه، یا مکاسب بود یادم نیست. یک کتاب چاپ سنگی قدیمی بود. ما وارد شدیم و سلام کردیم. سرشان را از روی کتاب برداشتند و یک نگاه خاصی به من کردند – قیافه و وضع طلبگی من مشخص نبود – فرمودند: «بنشینید!» نشستم. فرمودند: «این مقاله را شما نوشته اید؟» گفتم: بله! حقیقت مسئله این است که من در آن جلسه، تحت تأثیر بیانات حضرت عالی قرار گرفتم. مطالب بسیار اساسی و مهم بود. حیفم آمد دیگر مسلمانان از این مطالب مطلع نشوند». با دلهره و نگرانی منتظر بودم که امام چه خواهند فرمود. فرمودند: «بارک اﷲ! خوب بود». گفتم: «چرا حاج آقا؟» فرمودند: «اگر قبل از ارسال به روزنامه پیش من می آوردی، برخی از مطالب را حذف می کردم، یک چیزهایی هم اضافه می کردم،

ص: 129

مقاله شسته رفته ای می شد، بهتر می شد، ولی حالا که فرستاده اید دیگر کار از کار گذشته، دیگر تمام شده». عرض کردم: «به فکرم نرسید. علاقه مند بودم هر چه زودتر، مردم این مطالب را بشنوند و اطلاع حاصل کنند». یادم می آید که انعام مختصری هم امام مرحمت فرمودند.(1)

بعد بیرون آمدم.

به تعبیر برخی از نویسندگان این اولین بار بود که نظریات سیاسی امام – رضوان اﷲ تعالی علیه – به وسیله مقاله در جامعه منعکس می شد. البته نظرات سیاسی امام منعکس شده بود، مخصوصاً در آن نامه ای که به علمای یزد نوشته بودند و موضع گیری هایی که ایشان داشتند. ولی به صورت مقاله شاید اولین بار بود».(2)

گفتنی است وی پس از چاپ این گزارش در نشریه ندای حق، با نشریات انقلابی حوزویان مثل انتقام و بعثت همکاری داشت(3)

و برای آن ها مطلب می نوشت.

اسلامی و خون های گران بهای شهیدان، و با همکاری مردم خوب و متدین و فداکار، چند اقدام عملی و قدم خیر فرهنگی و عمرانی را با فضل الهی به مرحله عمل درآورده است، که محض تشویق دیگر عزیزان، در این وجیزه مبادرت به درج آن ها می گردد.(1)

حجت الاسلام والمسلمین نظری منفرد از خطبای معروف قم، در مجلس بزرگداشت آن مرحوم، به خدمات ایشان این گونه اشاره کردند:

ایشان خدمات اجتماعی بسیار گسترده ای در دیار و شهر خودشان از راه سازی، بنای مسجد و اخیرا هم در صدد احداث بیمارستانی بودند که عمرشریفشان کفاف نداد، و به معنای حقیقی منشا خیرات بسیار بزرگی برای جامعه بود(2).

آقای جواد کامور بخشایش(3)

که یکی از هم محلی های ایشان است و در دوران فعالیت های عمرانی ایشان در روستا، نوجوان بوده و امروزه یکی از پژوهشگران و نویسندگان حوزه تاریخ معاصر است در این باره می نویسد:

عقیقی بخشایشی در طول این دوران هیچ گاه از یاد زادگاه و مردمانش غافل نماند. در سفرهایش به بخشایش و دیدار با اقوام و آشنایان، در اقامت های طولانی مدتش در بخشایش، از سختی ها و مشکلات اهالی آگاهی می یافت و به دنبال راهی برای حل این معضلات می گشت. او در حد توان این مشکلات را به مقامات و مسئولان محلی و استانی انتقال می داد و شاید برخی اوقات اتفاق می افتاد که بخشی از معضلات توسط مسئولان وقت مرتفع می شد اما این شهرک هم چنان با مشکلات عدیده ای درگیر بود.

ص: 131

این جا بود که وی علی رغم مشغله های فراوان تدریس و تحقیق و تحصیل، آرام آرام در جهت رفع مشکلات قصبه و حوالی آن گام برداشت. فعالیت های اجتماعی و عمرانی اش، شاید برای خیلی ها که عقیقی را فقط نویسنده و پژوهش گر می شناسند شایان توجه باشد.

تا آن جا که به یاد دارم بهبود وضعیت معیشتی و رفاه و بهداشت و امکانات رفاهی و آموزشی شهر آرام آرام به یکی از دغدغه های اصلی ذهنی عقیقی بخشایشی تبدیل شده بود و آن ایامی که کشور پس از گذر از دوران جنگ نابرابر در جهت سازندگی گام برمی داشت در گوشه ای از این سرزمین پهناور هم عقیقی و عده دیگری از روحانیون شهر آستین بالا زده در فراهم آوردن امکانات رفاهی و معیشتی و آموزشی شهر کوشیدند. آنان با آن که مسئولیتی به لحاظ اداری و سازمانی نداشتند اما با توجه به پیشینه و اعتبارشان در انعکاس مشکلات منطقه و تلاش برای ایجاد فضاهای رفاهی و آموزشی شهر تعامل خوبی با مسئولان مربوطه به ویژه نماینده منطقه و استاندار وقت داشتند.

بخشایش به لحاظ جغرافیایی بین دو رود اوجان رود و آجی چای قرار گرفته و ساکنان آن در طول تاریخ همواره با مشکلات طغیان این دو رودخانه و نیز نبود یک پل و راه ارتباطی مطمئن برای عبور و مرور در رنج بودند. در گذشته های نه چندان دور پل کوچکی روی رودخانه اوجان رود احداث شده بود که عرضش شاید بیش از یک متر نبود و اهالی آن را پل مال رو می نامیدند چون امکان عبور و مرور هیچ وسیله نقلیه ای از آن نبود، این در حالی بود که به خاطر نیاز مردم به برقراری ارتباط با غرب شهر وجود یک پل ارتباطی ضروری جلوه می نمود. در چنین شرایطی بود که عقیقی بخشایشی با همت و اراده مردم و روحانیون و تلاش همگانی به احداث پلی با نام اباالفضل العباس علیه السلام توفیق یافت. نوجوان بودم و بارها او را در شرایط سخت کاری می دیدم. حتی عبا را کنار می گذاشت و همراه مردم در هر قسمتی که ضروری بود ایفای نقش می کرد. از خالی کردن سیمان و آجر و میل گرد گرفته تا حمل ماسه و سیمان و... تا برنامه ریزی روزانه برای پیشرفت پل. این پل با تحمل مرارت های زیادی که او و اهالی کشیدند استوار شد و بدین ترتیب ارتباط این شهر با مناطق هم جوار در غربش برقرار

ص: 132

گردید؛ موضوعی که آن زمان اهمیت ویژه ای داشت و امروزه شاید به دلیل احداث راه های مواصلاتی دیگر به اهمیت آن سال ها نباشد.

دیگر نقش عقیقی بخشایشی در عمران و آبادی منطقه حضور جدی او در برنامه ریزی آموزشی و ایجاد فضاهای آموزشی بود. یادم هست که در اواخر دهه شصت یکی از دغدغه های جدی ساکنان شهر نبود یک دبیرستان پسرانه بود و کمبود آن، از یک سو علاقه مندان به تحصیل را به شهرهای دیگر می کشاند که دوری و غربت و تبعات دیگر را به همراه داشت و از سوی دیگر خانواده های بی بضاعت را وا می داشت از ادامه تحصیل فرزندشان ممانعت کنند. در چنین شرایطی عقیقی بخشایشی باز با کمک اهالی و روحانیون شهر و با تعامل مسئولان شهر و منطقه به احداث دبیرستانی به نام دبیرستان امام علی ابن ابیطالب علیه السلام پرداخت؛ دبیرستانی که در طول حیات خود نقش مهمی در ارتقای سطح علمی جوانان شهر ایفا کرد، دبیرستانی که من و امثال من را در آن دوران در خود پناه داد و سبب شد تحصیل را هم چنان در زیر چتر حمایت پدر و مادر و در شهر خودمان ادامه دهیم. به راستی اگر این دبیرستان نبود کسانی که علاقه مند به ادامه تحصیل بودند اما از تمکن مالی برخوردار نبودند چه می کردند؟ این دبیرستان در عمر نزدیک به بیست ساله خود افراد زیادی را در خود پرورش داد و خاطره خوبی در ذهن تاریخ به یادگار گذارد. اما این تنها تلاشی عقیقی بخشایشی در عرصه ارتقای سطح آموزشی و علمی منطقه نبود. او در تداوم تلاش هایش توفیق یافت دبیرستانی برای دختران شهر هم احداث کند و امروز دبیرستان پروین اعتصامی میزبان دخترانی است که در حمایت و پناه خانواده تحصیل می کنند. تلاش برای احداث کتابخانه عمومی در شهر را نیز می توان از دیگر فعالیت های فرهنگی عقیقی بخشایشی دانست.

شاید دیگر اقدام شایسته اشاره عقیقی بخشایشی تلاش او در احداث راهی در قسمت جنوبی شهر باشد که گرچه سخت و ناممکن می نمود اما احداثش شهر و بخشی از منطقه را از بن بست خارج می نمود. با وجود سختی ها و مشکلات این پروژه، او پیشگام شد و با همیاری و همراهی اهالی و دیگر روحانیون محلی و تعامل مسئولان این پروژه هم به سامان رسید و راه آسفالته بخشایش به جاده ترانزیت سراب – بستان آباد افتتاح شد. جاده ای که هم اکنون نیز به همان اعتبار خود باقی و

ص: 133

مورد استفاده است. او بعدها هم به مرور زمان در ایجاد و احداث پروژه های ریز و درشت اجتماعی و عمرانی شهر سهیم بود.

وی انس با متون دینی همچون قرآن کریم و احادیث را حیات حقیقی می دانست چنان که خود بدان تصریح دارد. ایشان پس از سالیان طولانی کار علمی با متون دینی در پاسخ به این پرسش که؛ «انس با کتاب و نوشتن چه تأثیری در زندگی شما داشت؟» می گوید:

انس با آیات نورانی و ممارست نوشتن درباره حقایق نورانی اهل بیت علیهم السلام، زندگی ما است، وقتی من کتاب را همراه ندارم و یا در مسیر مطالعه نیستم واقعاً مثل این است که از زندگی حقیقی دور هستم؛ اما وقتی به اندازه خودم به کلمات و اخبار ائمه طاهرین علیهم السلام می پیوندم، احساس زندگی می کنم.

آب دریا را اگر نتوان کشید

هم به قدر تشنگی باید چشید(1)

آقای نظری منفرد نیز در باره این روحیه وی می گوید:

کسانی که در طول زندگی خود با قرآن مانوس هستند لذت انس با قرآن را می فهمند، ومرحوم بخشایشی از جمله افرادی بود که با قرآن مانوس بوده و آثار گران سنگی در عرصه تفسیر قرآن به یادگار گذاشت.

مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام با حضور مراجع عظام تقلید، نوری همدانی، سبحانی، جوادی آملی و هم چنین آیت اﷲ مقتدایی مدیر حوزه های علمیه سراسر کشور، و نمایندگان سایر بیوت مراجع، علما، اساتید، طلاب و مردم متدین قم در مسجد اعظم برگزار شد. شخصیت های برجسته مختلفی این مصیبت را تسلیت گفتند که از این میان پیام تسلیت حضرت آیت اﷲ سبحانی در معرض دید خوانندگان قرار می گیرد.

درس آقای بروجردی، یک درس واقعی بود. هم جنبه تشریفات مرجعیت را داشت که یک عده ای به خاطر احترامی که برای ایشان قائل بودند، می آمدند و یک عده ای برای استفاده در سطوح مختلف حاضر می شدند.(1)

استاد عمید زنجانی از بدو ورود به حوزه علمیه قم با چهره ملکوتی حضرت امام آشنا گردید. سخن گفتن، راه رفتن و دیگر صفات و کمالات حضرت امام چنان جذاب بود که استاد ایشان را اسوه زندگی خویش قرار داد و با تمام وجود به امام عشق می ورزید هر چند بنابر موقعیت سنی و علمی تنها در سال های آخر دهه سی توفیق حضور در درس امام بزرگوار را پیدا کرد. با این حال در دورانی که مشغول سطوح عالیه بود، نیز از دیدار چهره ملکوتی امام بهره می گرفت.

وی در سال 1337ش. هم زمان با اتمام «کفایةالاصول» به درس پر فایده ی اصول امام در مسجد سلماسی راه یافت. وی می گوید:

حضورم در درس ایشان در حقیقت دو جنبه داشت یکی جاذبه علاقه به امام بود و دیگری پر محتوا بودن درس ایشان. همیشه زودتر از امام می آمدم و دیرتر از امام می رفتم. درس امام شاید اولین بارقه تحقیق و تدقیق را در من ایجاد کرد. من اهل قلم و نوشتن بودم، اما برای اولین بار آن ذائقه تحقیق را از درس چشیدم. جاذبه دیگر درس امام معنویت خاصی بود که بر طلبه جوانی مثل من عمیقا اثرگذار بود. بی اعتنایی به دنیا و شکوه علم، منش روحانی و ملکوتی، بی تفاوتی به جاه و مقام و دوری از تظاهر و در یک کلمه مقام عرفانی در محضر درس استاد مشهود بود. و چون به درس امام عادت کرده بودم، در نجف اشرف هم از اولین کسانی بودم که در جمع علاقه مندان امام درخواست شروع درس کردند.(2)

ص: 140

2. آیت اﷲ حاج سید محمد محقق داماد رحمة الله، (متوفای 1388ق)؛(1)

استاد عمید درباره ویژگی درسی آیت اﷲ محقق می گوید:

یکی از خصوصیات آقای داماد این بود که از طرح احتمالات مختلف در هر مسأله چشم پوشی نمی کرد و در هر موضوع فقهی و یا در خصوص فقه الحدیث هر روایتی احتمالات ممکن را مطرح و هر کدام را جداگانه مورد بحث قرار می داد، اگر قابل نقد بود، نقد می کرد. گاه می شد که این احتمالات از ده مورد هم بیشتر می شد. او برای رسیدن به حقیقت هیچ احتمالی را نادیده نمی گرفت که نشان از عمق درس ایشان داشت. خیلی از احتمالات در حقیقت مربوط به شبهات، ابهامات و سؤالات بود. درس ایشان تحقیقی بود و به همین دلیل محضر درس محدود و خاص محققان بود.(2)

3. علامه سید محمد حسین طباطبایی رحمة الله، (متوفای 1402ق )؛(3)

استاد عمید زنجانی قسمتی از «اسفار» ملا صدرا و کتاب «شفای» بوعلی سینا را در محضر ایشان فرا گرفت. وی در کنار استفاده علمی از بزرگان مذکور، به خاطر آگاهی از مشرب های فقهی مختلف، از محضر برخی دیگر از جمله آیت اﷲ سید محمد کاظم شریعتمداری (2 سال خارج فقه) بهره برد.

استاد هشت سال از محضر این فقیه گرانمایه بهره مند گردید و تقریرات قسمتی از درس وی را به رشته تحریر درآورد. از امتیازات درس آیت اﷲ خویی، نظم، انسجام علمی، اتقان ادله، اختصار و شیوه بیان جالب بود. و چون تقریرات اصول استاد چاپ شده بود، وی تنها به حضور در درس فقه آن فقیه بزرگ بسنده کرد.

2. حضرت آیت اﷲ میرزا محمد باقر زنجانی رحمة الله، (متوفای 1394ق)؛(1)

مرحوم میرزای زنجانی با این که از اساتید برجسته نجف اشرف و از شاگردان نامدار مرحوم نائینی بود و مقامات علمی و معنوی اش بر معاصرانش پوشیده نبود، به خاطر زهد و بی تکلفی از شهرت و عناوین مانند مرجعیت به شدت اجتناب می ورزید. او بیش از 40 سال در حوزه نجف مجلس درسی بسیار گرمی داشت و صدها فاضل و مجتهد از حوزه درسی وی بهره مند گردیدند. از ویژگی های میرزا باقر زنجانی این بود که نظریات اصولی استادش را به گونه ای بیان می کرد که همه ابهامات اشکالات متداول در میان معاصرانش را پاسخ می داد. گاه نقطه نظرات استادش را با مطالبی که خود داشت، توجیه می نمود و از سخنان استاد به عنوان «کلمات مقدس استاد» یاد می کرد. تواضع میرزا در برابر استاد او را در انظار شاگردانش به ستایش وا می داشت. آقایان حسین راستی، سید جعفر کریمی مازندرانی و سید علی طاهری گرگانی از ملازمان درس این استاد عظیم الشان بودند.

3. حضرت امام خمینی رحمة الله؛

امام خمینی در 13 مهرماه 1344ش. از ترکیه به عراق تبعید شد.(2)

و بعد از زیارت کاظمین ، سامرا و کربلا ، در نجف ساکن گردید و پس از دید و بازدیدهای معمول مراجع، مدرسین و طلاب حوزه علمیه نجف اشرف به اصرار جمعی از دوستان و ارادتمندان درس خارج خود را در مسجد شیخ انصاری تشکیل داد. به تدریج به یکی از پرجمعیت ترین جلسات درسی نجف اشرف تبدیل گردید. آقای عمید 5 سال از درس ایشان بهره برد. وی از پیشگامان استقبال از حضرت امام نیز به شمار می آمد.

ص: 142

4. آیت اﷲ سید محمود شاهرودی رحمة الله، (متوفای 1394ق)؛

آقای عمید سه سال و همزمان با درس آیت اﷲ خوئی به درس وی حاضر شد.

5. آیت اﷲ سید محسن حکیم رحمة الله، (متوفای 1390ق)؛

ایشان به مدت چهار سال تا زمان حضور امام در نجف اشرف از محضر وی استفاده کرد.

قد صرف برهة من عمره الشریف فی النجف الاشرف و حضر مباحث الاساطین حضور تفهم و تدقیق وجد و اجتهد حتی صار بحمد ﷲ من الاعلام و بلغ الی مرتبة الاجتهاد فله العمل بما یستنبطه من الاحکام علی النهج المالوف فیما بین الاعلام...

فی 8 ربیع الاول 1387قمری

نصر اﷲ الموسوی المستنبط(1)

3. آیت اﷲ العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی رحمة الله(متوفای 1369ش)؛

در سال 1365ش. اجازه اجتهادی برای معظم له صادر کرد. که به قسمتی از آن اشاره می شود:

و بلغ مرتبه الاجتهاد و ملکة رد الفروع الی الاصول و استنباط الاحکام الشرعیة الفرعیة من مدارکها المعروفة فیحرّم علیه التقلید و...

ذی الحجة الحرام 1407قمری

شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی(2)

4. امام خمینی رحمة الله (متوفای 1368ش)؛

اجازه ای درباره امور حسبیه شرعی به معظم له داد.

جناب مستطاب عمادالاعلام و ثقةالاسلام آقای حاج شیخ عباسعلی عمید زنجانی دامت افاضاته از قبل اینجانب مجاز و ماذونند در تصدی امور حسبیه و شرعیه که در عصر غیبت ولی امر از مختصات فقیه جامع الشرایط می باشد...

11 شوال 1391قمری

روح اﷲ الموسوی الخمینی[(3)][(4)]

ص: 144

من در آن روزها طلبه هیجده ساله ای بودم که می خواستم از همه حالات امام برای خود اسوه و الگو بگیرم. علم جامع، اخلاق، عرفان، وقار، تعبد و... و حتی پاکیزگی ظاهری امام برای من الگو بود.

امام هر روز پس از درس، از مسجد کوچک کوچه حرم (محل درس) در آخرین دقایق روز به زیارت حرم حضرت معصومه علیها السلام مشرف می شدند و من در آن روزها زیارت حضرت امام را به معنی تشرف مرحوم ملاصدرا به حرم در حل معضلات فلسفی تفسیر می کردم و از این اسوه ملکوتی در حد فهم و توانایی برای خود سیرت و خلق و رفتار می ساختم. حتی یادم هست راه رفتن امام را تقلید می کردم. در سال 1350ش. که برای تصدی وظایف روحانیت و خدمت در سنگر مسجد به تهران آمدم، بارها افراد متعدد این نکته را به من می گفتند که حرکات شما ما را به یاد امام می اندازد. و برخی می گفتند شما چقدر به امام شبیه هستید و برخی مدعی بودند امام را در خواب در چهره من دیده اند. من از نقل این مطالب، انگیزه ای جز بیان عمق خاطره های خود از نخستین دیدارهای حضرت استاد ندارم.(1)

کسانی بود که در کاظمین به پیشواز امام رفت و با ایشان ملاقت کرد و در سفرهای امام به سامرا و کربلا و در نهایت به نجف همراه او بود.(1)

پس از اقامت امام در نجف وی از یاران بیت امام در نجف بود و اطلاعات و اخبار روزمره را به او می رساند.(2)

گفتند یک اتاق برای ایشان اختصاص بدهید. اتاق به من اختصاص داده شد. اتاق کوچکی بود. شاید مثلاً هشت متری.

کار تلخیص سه ماه طول کشید. چون مورد به مورد باید از تحریرالوسیله استخراج می شد و مسئله کوتاه می شد یا دو مسئله به هم ضمیمه می شد که مثلاً 1200 صفحه تحریرالوسیله به 300 صفحه خلاصه شود. در اثنای این کار کتاب «زبدةالاحکام» که خلاصه تحریرالوسیله بود مشغول بودم.

چند وقت دیگر به خاطر شلوغی دفتر به حجره خودم در مدرسه مرحوم آیت اﷲ بروجردی رفتم. تقریباً نصف آن کتاب را آن جا کار کردم و نصف دیگر را در حجره خودم. من کار را تمام کردم و خدمت امام تحویل دادم. مدتی طول کشید و خبری نشد.

من سال 1348 به ایران برگشتم. بعد از آن این کتاب چاپ شد، با عنوان «زبدةالاحکام». کار خوبی هم که کردند این بود که اسم مرا هم در کتاب قید نکردند. امام هم اول کتاب مرقوم فرمودند که عمل به این رساله مُجزی (موجب اسقاط تکلیف) است.(1)

در زمان اقامتش در قم به فعالیت های سیاسی علیه رژیم پهلوی ادامه داد که به همین دلیل ساواک قم او را احضار و از او بازجویی کرد. (1)

نجف آبادی، عباسعلی عمید زنجانی، سید رضا تقوی، محی الدین انواری، فضل اﷲ محلاتی، مهدی شاه آبادی، محمدجواد باهنر، علی اکبر ناطق نوری، حسن روحانی بودند.(1)

در زمان اقامت در تهران با اعضای جامعه روحانیت مبارز تهران ارتباط برقرار و در جلسات شورای مرکزی آن نیز شرکت کرد. در جامعه روحانیت مبارز تهران، بیشتر اعلامیه ها را وی تهیه می کرد. زنجانی بعد از ورود به جلسات شورای مرکزی جامعه و عضویت در آن، همراه تنی چند از علمای جنوب شهر تهران، جامعه روحانیت جنوب تهران را تشکیل دادند و خود نیز سرپرستی آن را برعهده گرفت.(2)

6.مؤسس پژوهشکده مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی، که از سال 1367ش. فعال شده است.

7.عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی، سال 1369ش؛

8.عضویت در شورای فرهنگی و اجتماعی زنان وابسته به شورای عالی فرهنگی انقلاب اسلامی، سال 1370ش؛

9.سرپرستی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، سال 1373ش؛

10.ریاست دانشگاه تهران، در سال ١٣٨٤ش.

11.عضو هیأت ممیزه مرکزی علوم انسانی تهران، در سال های ١٣٨٤-١٣٨٦ش؛

12.عضو هیأت ممیزه دانشگاه امام صادق علیه السلام، در سال ١٣٨٥ش؛

13.عضو هیأت داوران جشنواره بین المللی خوارزمی، در سال های ١٣٨٥-١٣٨٧ش؛

آیت اﷲ عمید زنجانی در روند سیاست گذاری و فعالیت های اجرایی انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی همکاری مؤثری داشته است.

5.دیپلم افتخار در رشته پایان نامه بخش استاد راهنما در همایش سراسری فرهنگی و هنری طریق جاوید، ١/٢/١٣٨٥؛

6.لوح تقدیربه مناسبت ایام هفته معلم از قائم مقام وزیر و رئیس دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی استان زنجان، ١٢/٠٢/١٣٨٥؛

7.اولین همایش فرهنگی دانشجویی طریق جاوید با موضوع بررسی شخصیت اندیشه و سیره عملی حضرت امام خمینی، ١/٥/١٣٨٥؛

8.لوح تقدیر از وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان نخستین نویسنده کتاب علمی در موضوع انقلاب اسلامی و امام خمینی، ٢/٨/١٣٨٥؛

9.لوح تبریک به مناسبت چهره ماندگار از طرف رئیس و دبیر همایش چهره های ماندگار، ٢٢/٨/١٣٨٥؛

10.لوح تقدیر و سپاس از رئیس نمایندگی صلیب سرخ بین المللی در ایران برای برگزاری همایش منطقه ای اسلام و حقوق بشر دوستانه بین المللی در قم، ١/٩/١٣٨٥؛

11.لوح تشکر از معاون ریاست کمیته بین المللی صلیب سرخ از همکاری در برگزاری همایش حقوق بین المللی بشر دوستانه، ١/١٠/١٣٨٥؛

12.تقدیر و تشکر از همکاری صمیمانه و زحمات پی درپی در برگزاری همایش سیره تربیتی و اخلاقی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم - از طرف دبیر همایش و معاون فرهنگی و دانشجویی دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، ١/١١/١٣٨٥؛

13.قدردانی از محققان عرصه اندیشه سیاسی اسلام و تبریک آثار به نام فقه سیاسی به عنوان آثار برتر در اولین دو سالانه پژوهش برتر حکومت اسلامی، ١٩/١١/١٣٨٥؛

14.دریافت لوح از رئیس محترم جمهوری برای کسب استاد نمونه کشوری در سال تحصیلی 86-1385، ١٠/٢/١٣٨٦؛

15.لوح تشکر و قدردانی بسیج دانشجویی دانشکده حقوق و علوم سیاسی به مناسبت روز معلم و مقام والای معلمی، ١١/٢/١٣٨٦؛

ص: 155

16.سپاس و تشکر از سخنرانی در همایش بر کرانه کوثر در راستای تبیین فرازهایی از خطبه حق مدار حضرت فاطمه زهرا علیها السلام - از دفتر امور زنان سازمان صداو سیمای جمهوری اسلامی ایران، ١/٣/١٣٨٦؛

6.پژوهشی در تاریخ تصوف و عرفان؛

7.رساله در نکاح کتابیه؛

8.جهاد از دیدگاه امام علی علیه السلام در نهج البلاغه؛

9.حقوق اقلیت ها در فقه اسلام؛

10.مبانی فقهی، کلیات قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛

11.حقوق اساسی و مبانی قانون اساسی؛

12.نظام سیاسی و رهبری در اسلام؛

13.حقوق بین الملل اسلام؛

14.انگیزه ها و ریشه های اصیل پیوند مذهب و انسان؛

15.بنیادهای ملیت در جامعه ایده آل اسلامی؛

16.زن و انتخابات؛

17.اسلام و هم زیستی مسالمت آمیز، پاسداران صلح و هم زیستی؛

18.بلاهای اجتماعی قرن ما؛

19.انقلاب اسلامی و ریشه های آن؛

20.روایتی از تاریخ انقلاب اسلامی ایران؛

21.وطن، سرزمین و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی و...

(1)

این آثار برخی از یادگارهای به جا مانده از ایشان است.

2. طرح چشم انداز راه امام خمینی - گذشته حال و چالش های پیش رو، همایش امام خمینی، سال 1385ش.

3. فرجام تاریخ از دیدگاه قرآن، گفتگوی ادیان، مرکز نور، ج ١-٤، سال ١٣٨٥ش.

4. روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام، روش شناسی در تحقیقات فقه سیاسی، سال 1386ش.

آقا شیخ یحیی نوری که برای روز جمعه، هفده شهریور اعلام راهپیمایی کرده بود و مبدأ راهپیمایی را میدان ژاله تعیین کرده بود، در صورتی که جامعه روحانیت هیچ وقت از یک جا اعلام حرکت نمی کرد، بلکه از چند جا راهپیمایی اعلام می کرد، به خاطر این که جمعیت در تهران از یک جا نمی توانستند حرکت کنند؛ مثلاً شمال غربی تهران، شمال شرقی تهران، جنوب شرقی و جنوب غربی تهران. آن مناطق همه مراکزی بودند برای حرکت که مقصد می توانست یکی باشد، ولی مبدأ نمی توانست یکی باشد. به هر دلیلی بود که برای ما یک مقدار هم ناشناخته مانده بود که چرا وی بدون هماهنگی با جامعه روحانیت اعلام راهپیمایی کرده بود و مبدأ آن را هم میدان ژاله قرار داده بود؟ چون آن میدان نه ظرفیت جمعیت زیاد را داشت و نه از نظر امنیتی قابل اطمینان بود!

جامعه روحانیت هر وقت راهپیمایی ها را اعلام می کرد دو نکته را مدنظر قرارمی داد، یکی این که مسیرها به نحوی باشد که اگر احیاناً مورد تهاجم قرار گرفت مردم بتوانند از کانال های فرعی خودشان را نجات بدهند، حالا آن کانال ها، یا به صورت خیابان های فرعی بودند و یا کوچه های فرعی، دوم این که تمهیداتی داده می شد، از قبیل اکیپ های پزشکی و درمانی که اگر مجروحی روی زمین بماند این اکیپ ها بتوانند آن مجروح را حداقل نجات بدهند و یک سلسله فوریت های پزشکی به وی برسانند؛ چون انتقال مجروحان به بیمارستان ها امکان پذیر نبود، برای این که مأمورین آن ها را تحویل می گرفتند و بالاخره دردسر ایجاد می گردید.

جامعه روحانیت ناگزیر بود که از تعدادی از پزشکانی که در مسیر نهضت بودند،حتی از کسانی که تجربیات پزشکی داشتند ولی پزشک نبودند برای امدادهای موقت و فوریت های پزشکی استفاده بکند. مخصوصاً در دو تا راهپیمایی آخر کاملاً این تجهیزات به چشم می خورد، حتی در مسیر استقبال از امام هم که باز جامعه روحانیت توسط ستاد استقبال امام پیگیر قضیه بود همین تمهیدات و پیش بینی ها را کرده بود و اکیپ های پزشکی وجود داشتند که خدای نکرده اگر حادثه ای رخ بدهد بتوانند عمل کنند. مقر این ها هم اواخر برای مدتی در همان قسمت هایی از مدرسه علوی یا مدرسه رفاه بود که هم ستاد استقبال و هم به اصطلاح کمک های اولیه پزشکی در آن جا مستقر بود. در هر حال این دو نکته را جامعه روحانیت در اعلام راهپیمایی ها در نظر می گرفت که این دو نکته

ص: 159

هیچ کدام در اعلام راهپیمایی میدان ژاله در نظر گرفته نشده بود، اولاً مسیر راهپیمایی که خیابان مجاهدین فعلی بود بسیار تنگ بود، خود میدان کوچک و توانایی پذیرش جمعیت زیاد را نداشت و خیابان های فرعی و کوچه ها هم فاقد شرایط لازم برای نجات مردم بود.

در هر حال ما در جنوب تهران در این راهپیمایی شرکت نکردیم، ولی مترصد اوضاع بودیم؛ یعنی جامعه روحانیت از دور مسئله را زیر نظر داشت. چنان که ما درجنوب تهران یک ستادی تشکیل دادیم و از طریق تعدادی تلفن که در آن زمان البته جمع آوری کردن پنج، شش تا تلفن کار آسانی نبود، به همین دلیل از تلفن های منازل استفاده کردیم و دوستانی که در صحنه بودند قضایا را پیگیری می کردیم. آن ها با ستاد در ارتباط بودند و مرتب گزارش می دادند که هلی کوپترها آمدند، هواپیما آمدند، نیروها پیاده شدند، سربازها کجا مستقر شدند و افسران چکار می کنند. این مسائل دقیقاً به ستادی که ما در جنوب داشتیم اطلاع داده می شد، البته من دقیقاً اطلاع ندارم ولی یقیناً در تجریش هم ستاد مشابهی وجود داشت. جامعه روحانیت از دور مراقب ماجرا بود، ولی در صحنه حضور نداشت و در حقیقت عوامل و دوستان جامعه روحانیت در صحنه حضور داشتند.

بالاخص که از همان دقایق اول معلوم شد که دستگاه امنیتی رژیم اقدام به کنترل کرده و تمام میدان را اشغال نموده است، اصلاً در میدان افراد عادی حضور نداشتند، بلکه افسرهایی که این نیروها را هدایت می کردند و هم چنین هلی کوپترهایی که در آسمان آن حوالی مانور می دادند کاملاً صحنه را در کنترل داشتند.

بر تعداد جمعیتی که قبلاً اطلاع یافته بودند مرتب افزوده می شد، در میدان جا نبود و خیابان های منتهی به میدان، بالاخص خیابان مجاهدین فعلی از انبوه جمعیت متراکم شده بودند. می دانید آن زمان مردم هم چندان ترس و واهمه ای از نیروهای مسلح که وابسته به رژیم مانده بودند نداشتند. اول اخطارهایی صورت گرفت، سپس مردم را به گلوله بستند و مردم ناگزیر متفرق شدند. در این متفرق شدن ها بود که تعداد زیادی که راه گریز نداشتند به کوچه های بن بست پناه بردند؛ چون قبلاً پیش بینی نشده بود. البته در این جا جا دارد که ما نامی از آن هایی ببریم که در خانه هایشان را باز کردند و به تناسب ظرفیت خانه ها، تعدادی از مجروحین یا افراد در حال فرار را جا دادند. اطلاعاتی

ص: 160

که مرتب به ما می رسید نشان می داد که اکثر خانه های آن حوالی ازجمعیت پر شده بودند، تعدادی از مجروحین به این خانه ها منتقل شده بودند و بسیاری روی کف خیابان افتاده و نیاز مبرمی به خون و نجات داشتند.

نیروهای مسلح وابسته به رژیم وقتی تمام این صحنه ها را پر کردند با باز شدن درخانه ها، آن ها را به رگبار می بستند و لذا هیچ کس نمی توانست از این خانه ها بیرون بیاید. بنابراین تعدادی دستگیر شدند، تعدادی زخمی و یا شهید به زمین افتاده بودند و عده ای هم که فرار کرده بودند، یا در خانه ها مخفی شده بودند و یا احیاناً یک تعدادی بالاخره از طریق آن کوچه هایی که انتها داشت خودشان را نجات داده بودند. من دقیقاً در خاطرم هست دوستانی که در خانه ها گرفتار شده بودند و مرتب با تلفن با ما صحبت می کردند و کمک می طلبیدند و می گفتند این مجروحین وضعشان وخیم هست و احتیاج به خون دارند و باید به جایی منتقل بشوند، ولی هیچ وسیله ای نیست، البته تعدادشان هم کم نبود.

بالاخره ما به فکر افتادیم که با مراکزی تماس بگیریم و به ذهنمان آمد که با بیت مرحوم آقای خوانساری تماس حاصل نماییم. هر کاری کردیم که با وسایل مختلف بابیت آقای خوانساری تماس بگیریم و به خود ایشان دسترسی پیدا کنیم، راه ندادند. در نهایت با آقا سیدجعفر، آقازاده ایشان توانستیم تماس برقرار کنیم، البته دقیقاً یادم نیست که وی کجا بود، اما در تهران هم نبود و یک جای دیگری حضور داشت و با التماس از ایشان خواستیم که آقای خوانساری اقدام بکند، تا این که اجازه بدهند این مجروحین را به یک جایی برسانند و مردمی که در خانه ها هستند متفرق بشوند، اصلاً آن ها یکی یکی از خانه ها بیرون بیایند و بروند. شاید دو ساعتی ما کلنجار رفتیم و حالامسائلی که در تلفن شنیدیم بماند و آن ها حاکی از این بود که چرا این کار را کرده اند، گفتیم بالاخره کاری است که شده و الآن آن چه که هست یک تعدادی شهید و یک تعدادی مجروح است که به این مجروحین باید رسیدگی بشود. اطلاع داده شد که وقتی در خانه ای صدا می کند و یا کوچک ترین درزی باز می شود به رگبار می بندند. تلاش های ما نتیجه ای نداد و بسیاری از این ها که در خانه ها محصور شده بودند تا عصرماندند، وقتی خیابان ها را شستند و جنازه ها و مجروحین را برداشتند، به تدریج نیروها آن جا را

ص: 161

تخلیه کردند و مردم توانستند بالاخره با ترس و لرز خودشان را نجات بدهند. بسیاری از مجروحین در همین خانه ها به شهادت رسیدند و تعداد زیادی از این ها بعداز ظهر به مراکزی که قابل اطمینان بود انتقال یافتند.

بعد از جریان روز هفده شهریور که انصافاً نام خوبی به آن روز داده شده است و معروف به جمعه خونین و جمعه سیاه شد، واقعاً رژیم جنایت و دژخیمی خودش را به حد اعلی رساند.(1)

نظر گرفته نشده است. در حالی که خیلی از مسائل را باید با یک پیش فرض های مسلّم تجزیه و تحلیل کرد.(1)

عرفان شرط فقیه جامع شرایط

«أن لایکون مکبّاً علی الدنیا» معنایش همین است. این عبارت خیلی بعد گسترده ای دارد، منتها ما وقتی همین مسئله را در قانون اساسی گفتیم، منظور از عدالت، عدالت امام جماعت نیست، یک عدالت خاصّ است که شایسته رهبری است. این است که خیلی از مسائل سیاسی، به اعتقاد من با پیش فرض حلّ می شود. وقتی جامعه جهان بینی اسلامی را بپذیرد، در چنین جامعه ای طرح حکومت اسلامی مبتنی بر اندیشه سیاسی ولایت فقیه، قابل تحقق است، اما مثلاً در بستر کشور ژاپن اندیشه اسلام و ولایت فقیه قابل طرح نیست این یک پیش فرض دارد. این دغدغه ای که همیشه همه را آزار می دهد و می گویند: زمانی ممکن است مردم نسبت به اسلام آن حالت اشتیاق را از دست بدهند، این ها در حقیقت بحث را منحرف می کنند، زیرا بستر حکومت اسلامی «لولا حضور الحاضر» است.

بنابراین یکی از پیش فرض های مسئله اندیشه سیاسی امام در مورد ولایت فقیه همین بعد عرفانی مسئله است. تعبیری که از شهید صدر منقول است: همان طور که امام ذوب شده امت باید در امام ذوب بشوید، اشاره به بعد عرفانی مسئله است. ذوب یا اطاعت یا چیز دیگر، در حقیقت تعبیرهای مختلف است.(2)

ایشان سبک زندگی بسیار ساده ای داشتند و ماشین عادی سوار می شدند. بیت و جلسات ایشان هم دور از تجملات و تشریفات بود.

دانشگاه تهران تشییع شد. نماز میت به امامت آیت اﷲ مهدوی کنی رئیس مجلس خبرگان وقت، در مسجد دانشگاه تهران اقامه شد و پیکر وی را پس از تشییع در تهران در روز 10 آبان در قم از مقابل حسینیه آیت اﷲ مرعشی نجفی تا حرم مطهر تشییع و سپس در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در جوار مقبره شهید مفتح به خاک سپرده شد.

سال 1356: برگزاری مراسم فاتحه خوانی به مناسبت شهادت حسین خزعلی در مسجد لرزاده تهران و تبدیل آن مراسم به راهپیمایی؛

سال 1356: تشکیل شورای مرکزی جامعه روحانیت مبارز تهران؛

سال 1357 (26مرداد): اجتماع مردم در مسجد لرزاده و یورش ساواک و نیروهای نظامی به آنها؛

سال 1357 (16شهریور): راهپیمایی عظیم مردم تهران در اعتراض به حکومت پهلوی بنا به دعوت جامعه روحانیت مبارز تهران؛

سال 1357 (17شهریور): تظاهرات مردم تهران در میدان شهدا و به خاک و خون کشیدن آن ها؛ دستگیری وی و عده ای از روحانیون مبارز تهران؛

سال 1357 (28آذر): تحصن عده ای از روحانیون مبارز تهران به پشتیبانی از اعتصاب کارکنان صنعت نفت و وزارت نیرو؛

سال 1357 (10بهمن): تحصن عده ای از روحانیون مبارز تهران در دانشگاه تهران در اعتراض به ممانعت دولت از آمدن امام به ایران؛

سال 1357 و 1358: رخنه گروهک ها در تشکیلات فرهنگی مسجد لرزاده؛

سال 1358 (27مرداد): دیدار اعضای مجلس بررسی نهایی قانون اساسی با امام خمینی در قم؛

سال 1358: پاکسازی عناصر نفوذی منافقین از مسجد لرزاده؛

سال 1359 (27اردیبهشت): انتصاب وی به نمایندگی امام در رسیدگی به وضع بنیاد مستضعفان؛

سال 1359: تشکیل جلسه جامعه روحانیت مبارز تهران در کرج به ریاست شهید بهشتی جهت بازنگری اساسنامه آن جامعه؛

سال 1360 (6شهریور): تشکیل جلسه اعضای جامعه روحانیت مبارز تهران و انتخاب 21 نفر از جمله آقای عمید زنجانی به عضویت شورای مرکزی؛

سال 1365: فوت مادر ایشان؛

ص: 168

سال 1366 (2شهریور): دریافت اجازه نامه اجتهاد از آیت اﷲ مرعشی نجفی؛

سال 1366 (6بهمن): تعیین ایشان به عنوان عضو شورای عالی کمیسیون ملی یونسکو در ایران؛

سال 1367: تأسیس پژوهشکده مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی توسط وی؛

سال 1368 (6اردیبهشت): تعیین ایشان به عنوان عضو هیئت بازنگری قانون اساسی؛

سال 1369 (16بهمن): انتصاب ایشان به عنوان عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی؛

سال 1370 (11شهریور): عضو شورای فرهنگی و اجتماعی زنان وابسته به شورای عالی فرهنگی انقلاب اسلامی؛

سال 1373 (30فروردین): سرپرست دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران؛

سال 1384: ریاست دانشگاه تهران؛

سال1385: برگزیده چهره ماندگار ایران؛

سال 1390: وفات آقای عمید زنجانی رحمة الله.(1)

ص: 169

چندین کوه است و ناحیه ای کوهستانی در قسمت جنوبی کوه پایه ای رشته کوه البرز به شمار می رود. هم چنین رودخانه کن نیز از گذشته ای دور معروف بوده است.

این ناحیه که از دید مورخان، جغرافی دانان، تذکره نویسان و سیاحان جزو خوش آب و هواترین نقاط ایران بوده است، میوه های بسیاری از جمله توت داشته و از این رو کن را شهر توت هم می گفته اند و توتستان های کن معروف خاص و عام بوده است. در حال حاضر کن که در منطقه پنج تهران واقع شده است، توسط اتوبان همت به دو بخش تقسیم شده و اگر چه ساخت و سازهای بی رویه اغلب نواحی قدیمی تهران را دست خوش این تغییر کرده و کن نیز از این بلیه جان سالم به در نبرده، ولی هنوز که هنوز است آثاری از گذشته با طراوت این ناحیه را در فصول مختلف سال می توان دید.

کن دارای محله های متعددی بوده که از هم تفکیک شده و مجزا بوده اند. محله سرآسیاب، محله اسماعیلیان، محله میانده، محله دارقاضی و محله بالان که البته محلات و بخش های دیگری نیز به ویژه در دوران معاصر به کن افزوده شده است. اعتمادالسلطنه درباره کن نوشته است: در دو فرسخی طهران دهکده ای است معروف به کن که از زیادتی آب های جاری و فواکه لطیف و لطافت هوا به بستان پریان بیشتر شبیه است. بهترین میوه جات کن گلابی و هلو و گیلاس است و احمد رازی مبالغه در توصیف این سه میوه نموده، بلکه می گوید: به قدری که زبان برای دهان لازم است خوردن گلابی و هلو و گیلاس کن هم به همان اندازه لزوم دارد!» عبارت احمد امین رازی مؤلف تذکره هفت اقلیم این گونه است: «و بر شمال رویه طهران کوهستانی است موسوم به شمران که قطعه ایست از قطعات جنان... و هیچ مستشهدی بر خوبی آن زیاده بر این نیست که در ایام سابق این کوهستان را شمع ایران می گفته اند و از مضافاتش اقسام میوه نیک می شود. خصوص گیلاس که با نهایت خوبی وافر و بی قیاس است هم چنین کوهستانی است در دو فرسنگی مشهور به کن، امرود و شفتالو نوعی خوب می شود که کسی را آرزوی آن می شود که چون زبان همیشه در دهان داشته باشد». «کوهستان دیگری تقریباً در دو فرسنگی تهران است به نام کند و سولقان که آنجا نیز از بسیاری آب روان و کثرت

ص: 172

درختان و میوه های الوان مانند بستان جنان تواند بود»(1) اما مهم ترین افتخار کن وجود امامزادگان عالی مقام و عالمان برجسته ای است که در طول قرون گذشته تا عصر حاضر از این منطقه برخاسته و یا در این ناحیه ساکن بوده اند. افرادی چون علامه ملا علی کنی(2)،

آیت اﷲ محمدعلی کنی(3)، شیخ مهدی نجفی کنی(4)،

آیت اﷲ مهدوی کنی(5)، آیت اﷲ باقری کنی(6)، آیت اﷲ فائزی پور و...

تحصیل علوم دینی پیدا می کند. بستر مذهبی و متدین خانواده وی بی تأثیر در این میل و اقبال نبوده است و از این جا اهمیت یک خانواده و بستر مناسب در سعادت و خوش بختی افراد معلوم می گردد. علی اکبر مدتی در تهران در مدرسه آیت اﷲ شیخ علی برهان به تحصیل پرداخت و دروس مقدماتی دینی را فراگرفت.

آیت اﷲ شیخ علی اکبر برهان با این که از علمای برجسته و از تحصیل کردگان نجف و حوزه علمیه قم و از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری یزدی بودند، لکن به جهت تشویق نوجوانان و جوانان به تحصیل علوم دینی و نیز به سبب کمبود مدرس مناسب، در روزگاری که نظام پهلوی با روحانیت و حوزه های علمیه دشمنی می ورزید، دست به سلسله اقداماتی در مسیر تقویت شریعت و افزایش تعداد طلاب زدند که از جمله تأسیس مدرسه ای دینی بود و خود نیز در آن جا حتی ادبیات و دروس مقدماتی را تدریس می نمود.(1)

استاد برجسته ی شیخ علی اکبر فائزی پور در این زمان مرحوم شیخ محمدحسین زاهد امام جماعت مسجد امین الدوله است.(2) شیخ محمد حسین از نیکان روزگار و زاهدان راستین و عالمان اهل دل و روشن ضمیر آن روزگار تهران است که مرحوم شیخ علی اکبر فائزی پور علاوه بر بهره برداری از انفاس ملکوتی و قدسی وی مقداری از ادبیات و مقدمات دروس دینی را از محضر ایشان استفاده می نماید. با توجه به این که مرحوم فائزی پور در حوالی سن بلوغ به تحصیل اشتغال داشته، می توان حدس زد که ایشان در حدود سال 1315ش. تحصیلات دینی را آغاز نموده است.

قم شود. ممکن است او با توصیه های اساتید خویش برای استفاده از حوزه توانای قم راهی این شهر شده باشد تا محضر درس اساتید برجسته ای را درک نماید. به ویژه این که در همین سال هجرت مرحوم فائزی پور به تهران-یعنی سال 1320ش- است که رژیم پلید رضاخانی سرنگون شده و گشایشی نسبی در وضع دیانت و مذهب و روحانیت و حوزه های علمیه ایجاد می گردد. عالمان دینی ساکن قم به ویژه سه جانشین مرحوم شیخ عبدالکریم حائری یزدی که به آیات ثلاث و زعمای ثلاثه معروف اند (حضرات آیات خوانساری، صدر و حجت) در 5 سال منتهی به تبعید رضاخان به سختی هر چه تمام حوزه را زنده نگاه داشتند و از این زمان به بعد دوران جدید و فصل نوینی در تاریخ حوزه علمیه قم شروع می شود. شیخ علی اکبر راهی قم و در مدرسه مبارکه فیضیه ساکن می شود. او سطوح یعنی مرتبه تحصیلات ما بین مقدمات و دروس خارج را در طی چند سال طی کرده و سپس به عالی ترین دوره تحصیلی در حوزه های علمیه شیعه یعنی دروس خارج راه پیدا می کند. از جمله اساتیدی که مرحوم فائزی پور نزد ایشان فقه و اصول را خوانده است باید به بزرگان ذیل اشاره نمود:

آیت اﷲ سید محمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید بزرگوار قم که در زمان حضور مرحوم فائزی در قم، ایشان جزو مدرسان برجسته حوزه قم بودند و در کنار بزرگانی چون مرحوم مرعشی نجفی، مجاهدی تبریزی، محقق داماد و امام خمینی از اساتید مطرح حوزه به شمار می رفتند. مرحوم فائزی پور چندین سال در درس امام خمینی، گلپایگانی و محقق داماد (سید محمد یزدی که به علت مصاهرت با شیخ عبدالکریم حائری یزدی ایشان را محقق داماد می گفتند) و شهید صدوقی حضور می یابد و در فقه و اصول بنیه علمی خویش را قوی می نماید.

هم چنین از اساتید درس خارج فقه مرحوم فائزی باید از دانشمند بزرگوار و عالم برجسته و مرجع مطلق جهان تشیع در آن عهد، آیت اﷲ سید حسین بروجردی یاد کرد. درس مرحوم بروجردی به مانند درس استادش آخوند خراسانی درسی مجتهد پرور بود و صرفا «مجتهد مقلد»(1)

بار نمی آورد. بلکه شیوه استنباط و اسلوب اجتهاد را به طلاب یاد می داد و به تعبیر امام خمینی رحمة الله اگر طلبه ای مقدمات

ص: 175

و سطوح را نیک فرا گرفته بود با حضور کوتاه مدت در درس آیت اﷲ بروجردی به درجه اجتهاد نائل می گشت. شیخ علی اکبر با بهره گیری از فیوضات معنوی شهر مقدس قم و استفاده از دانش بالای اساتید و مدرسان حوزه علمیه این شهر و پشتکار و تلاش بسیار به درجه اجتهاد نائل می گردد و به تعبیر مرحوم شریف رازی که خود با وی همشهری و هم درس است، مرحوم فائزی پور در میان طلاب تهرانی ساکن قم انگشت نما و معروف گشته و سپس به تدریس کتب مهمی در اصول و فقه چون کفایةالاصول آخوند خراسانی و مکاسب شیخ انصاری دست می یازد.(1) نکته دیگر از دوران سکونت شیخ علی اکبر در قم این که ایشان در همین شهر متاهل گشته و ثمره ازدواج وی شش فرزند است که در انتهای مقاله مختصرا به معرفی آنان خواهیم پرداخت.

دیگران نشأت می گیرد. روحیه ای که ایشان تا انتهای زندگی با آن مأنوس بود و عصبانی نمی گشت و کسی را آزار نمی داد.

شریف رازی از این واقعه این گونه است: «در ماه شعبان سال 1377... عده ای از اهالی کن از حضرت آیت اﷲ العظمی بروجردی تقاضای یک نفر روحانی دانشمند و با تقوا نموده و معظم له ایشان [مرحوم فائزی پور تهرانی] را برای امورات دینی و سرپرستی مؤمنین قصبه کن و حومه آن انتخاب و اعزام نموده و با تجلیل شایسته به محل مذکور عزیمت و اقامت نموده و تاکنون [زمان نگارش جلد چهارم گنجینه دانشمندان یعنی سال 1352ش] در آن جا مشغول به انجام وظایف دینی و روحی می باشند.»(1)

بیش از پیش در چشم دلشان جلوه گر و تثبیت شد. خلاصه یکی از اشکالات ممتد منطقه کن که وجود اختلافات بود با تدابیر رفتاری حکیمانه و توصیه های اخلاقی مرحوم فائزی پور مرتفع گشت. به تعبیر یکی از پیرمردهای کنی(1):

«تمام محله ها با هم دعوا داشتند! هیچ کس از «میون ده» مثلاً به «سرآسیاب» نمی رفت. خیلی بد بود، اما الان خوب شده. خدا رحمت کند حاج آقا تهرانی را، که همه را صلح داد. اعمال او باعث شد که صلح و صفا برقرار بشه.»

زنده یاد فائزی پور هم چنین نسبت به برخی رفتارهای به ظاهر دینی عکس العمل نشان می داد و با زبان نرم و برخورد ملایم در پی اصلاح رفتارهای دینی و اعتقادات شرعی مردم و زدودن کژی ها بود. از جمله به مردان و جوانان توصیه می کرد هنگام سینه زنی و عزادارای به جای درآوردن لباس و لخت شدن، لباس سیاه بپوشند و زنان را از کوچه نشینی منع کرده و برای اصلاح حمد و سوره و قرائت، آنان را به خانمی که در این زمینه کاربلد بود، ارجاع می داد. از مشهد مقدس برای زنان کنی مقنعه می خرید و هم چنین مدرسه اسلامی کن را برای بانوان بنا کرد و مدیریتش را به یک خانم سپرد. طبیعتا این شیوه به مانند رفتارهای مرحوم شیخ عباسعلی اسلامی و رضا روزبه و شیخ علی اصغر کرباسچیان است. دخترانی که به علت ساختار غیر دینی مدارس روزگار پهلوی امکان تحصیل در مدارس دولتی را نداشتند در این گونه مدارس خاص به تحصیل می پرداختند. شریف رازی در کتاب خود با اشاره به وضع خاص کن از نتایج زحمات مرحوم فائزی این گونه یاد می کند: «مترجَم محترم ما از افراد برجسته و دانشمندان متقی و پارسائی است که جمع علم و عمل و محامد آداب و محاسن اخلاق نموده و از اول ورودش در قصبه کن (که پنج محل بزرگ بنام: 1. در قاضی؛ 2. سر آسیاب؛ 3. میان ده؛ 4. اسماعیلون؛ 5. بالون؛ می باشد و همواره در میان آنان اختلاف و نزاع بوده که گاهی بقتل و جرح منجر می شده) ایجاد اتفاق و اتحاد و برادری انداخته و به آن چند دستگی خاتمه داده و آن جا را یک محل آرام و دینی نموده است مردم قصبه کن و حومه آن علاقه شدید به ایشان دارند و

ص: 179

چون هر هفته به مسجد یکی از آن پنج محل برای اقامه جماعت می روند، مردم محل های دیگر هم شرکت نموده و از وجود این عالم ربانی استفاده می کنند.»(1)

این مراسم به محل امام زاده آمده بود. عده ای داخل حرم، عده ای داخل حیاط و برخی نیز در خیابان بیرون امام زاده ایستاده بودند. آیت اﷲ تهرانی پس از ورود به حرم، با نفس پاک و الهی خود تنها چند جمله گفت، اما بغض جمعیت ترکید و صدای ناله ی آن ها به هوا برخاست. گویی ظهر عاشوراست. چند جمله ی آقا از این قرار بود: «22 ساله بوده این آقا! مجروح شد و سه روز بعد از جراحت در قید حیات بود و لب تشنه جان داد.» و این بیان ساده و تأثیر بسیار نشانگر نفس گرم مرحوم تهرانی و اخلاص ایشان می باشد.

خواهد کرد.(1)

از این رو بدون توجه به شبهات سست وهابیت پیرامون تحریم بزرگداشت ها،(2)

باید برای انسان های خدوم و صالح و دانشمند در برگزاری همایش و نشست و کنگره کوشید و از این رو در مهرماه سال 1392 همایشی تحت عنوان «مجتهد مجاهد» با حضور خیل عظیم مردم و روحانیون منطقه و نیز حضور برخی از علمای برجسته در بزرگداشت مرحوم فائزی در کن برگزار شد و حضار و مستمعان و آنانی که از سیره مرحوم فائزی کمتر اطلاع و آگاهی داشتند از خدمات و اخلاص و منش رئوفانه این عالم ربانی شگفت زده شده و از این که مکتب تشیع این گونه بزرگوارانی را در خود پرورانده است، شادمان گشته و به خود بالیدند.

نسل موسی مبرقع در قم از طریق احمد (فرزندش) ادامه یافت، او با پدر خود به قم آمد و در این شهر سکونت اختیار کرد و صاحب فرزندانی گردید و از شهرت اجتماعی و معنوی فوق العاده ای برخوردار کشت. ابوعلی محمد فرزند احمد سیدی فاضل، پرهیزگار با تقوا و فصیح اللسان بود که نقایت سادات قم و حوالی را عهده دار گردید.(1)

مرشدالدین رشیدالاسلام ملّقب به جلال الدین از نوادگان موسی مبرقع تولیت آستانه ی حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، امام زاده طاهر علی بن محمدباقر واقع در اردهال کاشان، تولیت و امامت و خطابت مسجد امام حسن عسکری علیه السلام، تولیت موقوفه زاویه امیرنظام الدین سلطان احمد در قم و تولیت اوقاف قدیم و جدید سلطانی و بیگدلی و بالاخره مقدم و نقیب سادات قم، کاشان و نواحی اطراف آن ها، از علما و اشراف قم و از مشاهیر اجداد و نیاکان فقیه مبرقعی می باشد. سید مرشدالدین رشیدالاسلام از سال904 تا 948هجری این مقام ها را بر عهده داشته است.(2)

این طایفه از قرون چهارم و پنجم هجری نقایت سادات قم، کاشان، آبه و نواحی اطراف را بر دوش گرفته بودند و نیز منصب امیرالحاجی نیز به آنان محول بوده است و اهالی قم و بزرگان این شهر زعامت دینی و ریاست اجتماعی این خاندان را پذیرفته بودند، دو منصب نقابت سادات و تولیت آستانه امام زاده ها تا اواخر قرن یازدهم هجری بر دوش افراد صاحب نام و مشاهیر سادات برقعی رضوی بوده است و فرمان های تولیت توسط فرمانروایان تیموری، سلسله آق قیونلوها، صفویه و حتی قاجارها برای آنان صادر گردیده است.(3)

سید علیرضا ریحان یزدی می نویسد: نیاکان آقا سید مرتضی بیشتر در آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به خدمت و سرکشیکی سرافراز بوده اند.(4)

ص: 188

از آن جا که مادر سید مرتضی فقیه برقعی دختر سید احمد طباطبایی است بنابراین نسب وی از طریق مذکور به امام حسن مجتبی علیه السلام می رسد. شجره نامه مادری او بدین شرح است:

سید احمد، فرزند محمود فرزند محمد فرزند علی فرزند سید محمد مهدی فرزند محمدتقی فرزند فضل اﷲ فرزند سید سراج ثانی فرزند محمدتقی فرزند سید سراج الدین اول فرزند سید محمد قهپایی فرزند میر حیدر فرزند علی ابن الفتوح سید بهاءالدین حیدر (که توسط مغولان در زواره شهید شد) فرزند سید کمال الدین حسن (مدفون در محله ودادان زواره) فرزند شهاب الدین علی فرزند ابن محمد احمد، فرزند عمادالدین علی فرزند ابن علی حمزه فرزند طاهر شهاب الدین فرزند ابن الحسن علی شهاب الدین فرزند ابن الحسن محمد شاعر اصفهانی صاحب کتاب نقد الشعر و آثار دیگر، فرزند ابن عبد اﷲ احمد فرزند ابن جعفر محمد اصغر فرزند ابن احمد فرزند ابراهیم طباطبا فرزند ابن ابراهیم اسماعیل دیباج الاکبر الشریف فرزند ابن اسماعیل ابراهیم غمر جواد فرزند ابن محمد فرزند حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام.(1)

به شمار می آمد، این فقیه والامقام در ابتدای جوانی برای تکمیل معلومات خود به عتبات عراق رفت و در نجف اشرف به تحصیل فقه و اصول مشغول گردید و از درس اساتیدی چون شیخ راضی عرب و میرزا حبیب اﷲ رشتی استفاده کرد و سال 1288هجری در حالی که از مدرسین پرآوازه ی این حوزه اجازه ی اجتهاد و روایت گرفته بود، به قم آمد و در مسجد امام حسن عسکری علیه السلام اقامه جماعت نمود و به تدریس علوم و معارف متداول حوزه پرداخت و شاگردان شایسته و لایقی تربیت کرد که یکی از این ستارگان که در منظومه منور وی درخشیدند سید عباس فقیه مبرقع می باشد.(1)

مربّی دیگری که سید عباس از خرمی وجودش خوشه های زرّینی چید مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ غلامرضا قمی معروف به حاج آخوند (1255-1332ق) می باشد که بعد از نشو و نما و تحصیل مقدمات و سطوح در زادگاه خود، قم، راهی عراق عرب گردید و در حوزه ی نجف اشرف و سامرا از پرتو انوار آیات عظام شیخ مرتضی انصاری، مجدد شیرازی و میرزا حبیب اﷲ رشتی استفاده کرد و در 1298 هجری در حالی که به مقام اجتهاد نایل گردیده بود به قم بازگشت و به تدریس، ارشاد، افاضه طلاب، اقامه جماعت و تألیف و تصنیف مشغول گردید، وی در 16 ذی الحجه 1332هجری درگذشت و در ایوان آینه ی صحن حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد.(2)

سید عباس بعد از این که قله اجتهاد را فتح کرد، به تدریس و تربیت طلاب علوم دینی روی آورد و مدت ها در مدرسه مهدی قلی خان (مدرسه خان کنونی که به مدرسه آیت اﷲ بروجردی هم موسوم است) و در ضلع شرقی میدان آستانه و جنب گذرخان واقع شده است، به تدریس دروس گوناگون حوزوی در منقول پرداخت و یکی از اساتید مبرز حوزه ی قم به شمار آمد و شاگردان متعددی پرورش داد. این فقیه فرزانه در سال 1335 هجری به بیماری وبا مبتلا گشت و در حالی که چهل بهار از زندگی با برکت خویش را سپری می کرد، به سرای باقی شتافت، پیکرش بعد از تشریفات شرعی مرسوم و تشییع مفصلی که با حضور مدرسان حوزه، طلاب علوم دینی، شاگردان ایشان،

ص: 190

خویشاوندان و مجاورین و زائرین حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام صورت گرفت در حرم مذکو ر در ایوان اتابکی مدفون گردید.(1)

تنها فرزند ذکور آن مرحوم سید مرتضی فقیه مبرقعی است ولی از آن بزرگوار چهار دختر باقی ماند که هر کدام به عقد ازدواج یکی از آیات عظام و علمای اعلام به شرح ذیل درآمدند:

1. همسر آیت اﷲ العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی (1315-1411ق)؛ که این مرجع عالی قدر از بانوی مذکور دارای چهار پسر و چندین دختر گردید که پسر ارشدشان حجت الاسلام و المسلمین سید محمود مرعشی تولیت کتابخانه آیت اﷲ مرعشی می باشد.(2)

2. همسر مرحوم آیت اﷲ فاضل قفقازی لنکرانی (1309یا 1314-1392ق)؛ ایشان از صبیه ی آیت اﷲ سید عباس مبرقعی دارای چهار پسر و پنج دختر گردید، یکی از این فرزندان آیت اﷲ العظمی فقید حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی از مراجع عالیقدر جهان تشیع و از مشایخ و اساتید مبرّز حوزه علمیه ی قم می باشد که در سال 1386ش. چشم از این جهان فرو بست.(3)

3. همسر مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ محمد کرمی اهوازی فرزند آیت اﷲ حاج شیخ محمد طه فرزند شیخ نصر اﷲ بن حسین حویزی، متولد 1340 هجری در شهر نجف اشرف که مقدمات و سطوح عالیه را در این دیار علوی آموخت و در سال 1361 هجری به قم مهاجرت کرد و در درس آیات ثلاث (صدر، حجت کوه کمره ای و خوانساری) و آیت اﷲ بروجردی حاضر گردید و بعد از نایل گردیدن به مقام اجتهاد، خود به تدریس و تألیف پرداخت این بزرگوار از دختر آیت اﷲ مبرقعی دارای دو پسر به نام های هادی و نصر اﷲ و یک دختر به نام عفت خانم گردید.(4)

ص: 191

4. همسر مرحوم حاج سید ابوالفضل لاجوردی فرزند سید عباس فرزند سید محمد طاهر حسینی کاشانی، از کاسبان قم پدر دانشمند معاصر آیت اﷲ سید مهدی حسینی لاجوردی(متولد1305ش).(1)

سید محسن امین نیز از قول آیت اﷲ مرعشی نجفی در معرفی وی گفته است: او عالمی ربانی، فقیهی متصلّب و مسلّم به شمار می آمد و مدرّسی متکلم و اهل ورع در بین مردم بود.(1)

آیت اﷲ فقیه مبرقع از طریق خاله های خود با بیوتات علمی و نامور قم نسبت خویشاوندی سببی داشت زیرا هر کدام از این بانوان (دختران سید احمد طباطبایی) به عقد ازدواج یکی از شخصیت های ذیل درآمدند:

همسر مرحوم آیت اﷲ حاج سید محمود فرزند آیت اﷲ سید صادق روحانی قمی متولد 1307 و متوفی 1381ق، پدر اخوان روحانی آیات محترم حاج سید محمد از مراجع عظام نجف اشرف و آیت اﷲ حاج سید محمد صادق روحانی از مراجع بزرگ قم؛

همسر مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ محمدتقی اشراقی فرزند ارباب قمی فرزند محمدتقی بیک قمی، متولد 1313-1368ق، سخنور خطیب توانا و واعظ شهیر و پدر آیت اﷲ شیخ شهاب الدین اشراقی داماد امام خمینی؛

همسر محدث عالی قدر و رجال نگار پر آوازه صاحب کتاب مفاتیح الجنان مرحوم حاج شیخ عباس قمی (1294-1359ق) عالم پارسا و موثق و از فقها و محدثان بزرگ جهان تشیع.(2)

از سوی دیگر سید مرتضی فقیه مبرقعی با آیت اﷲ سید صدرالدین صدر و فرزندان آن مرجع عالی قدر و زعیم بزرگوار حوزه ی (امام موسی صدر و سید رضا صدر) پیوند سببی داشت. زیرا مرحوم سید صدرالدین صدر داماد آیت اﷲ حاج آقا حسین قمی، عموی مادر سید مرتضی فقیه مبرقعی می باشد.(3)

ص: 193

می کرد که در منزل و بیرون از آن، با کتاب و قلم و دفتر سروکار دارد، پدر از حلال و حرام، حکم خدا، سنت رسول و سیره ی ائمه سخن ها می گفت، ایّامی را به عبادت، ذکر و دعا و تلاوت قرآن می گذرانید و مرتضی در این چشمه ی پاک و زلال دل و جان را شست وشو می داد، مواعظ مادر نیز در اعماق وجودش تأثیرگذار بود، آن بانو طفل خود را متوجه این حقیقت می کرد که بکوشد هم چون نیاکانش در مسیر درستی و راستی و طریق معرفت و فضیلت گام نهد.

زمان آموختن فرارسیده بود و او در پنج یا شش سالگی به مکتب خانه رفت. در فراگیری قرائت قرآن، استعداد شگفتی از خود نشان می داد، در هفت سالگی می توانست با صدایی جذّاب و دل نشین قرآن را بخواند و این خود مایه ی امیدواری والدینش نسبت به آینده ی این تنها پسرشان بود، رفته رفته سید مرتضی به مرحله ای رسید که می توانست تمام قرآن را تلاوت کند و حتی برخی سوره های کوچک را به حافظه بسپارد، خواندن و نوشتن را هم یاد گرفته و سروده های زیادی را به خاطره سپرده بود.

فراگیری سطوح حوزه مهیا گردید. اولین مربّی او بعد از پدرش سید عباس مبرقعی، حاج شیخ حسین مشهور به علّامه است، این بزرگوار از شاگردان لایق و شایسته فقیه والامقام و زعیم عالی قدر حوزه ی قم، مرحوم حاج میرزا ابوالقاسم قمی به شمار می رفت و بعد از تحصیلات نزد مدرسّان برجسته حوزه ی خود در زمره ی علما و مدرسین حوزه ی قم، به شمار آمد و شخصیت های متعددی به درس وی حاضر می گردیدند، از جمله آن ها آیت اﷲ حاج سید محمود قمی و آیت اﷲ شیخ محمدحسین قمی قابل ذکرند. وی به سال 1317ش. رحلت نمود و پیکرش در جوار حضرت فاطمه معصومه علیها السلام دفن گردید.(1)

سید محمد مقدس زاده رجال نگار و مورّخ معاصر قمی می نویسد: محمدحسین علامه فرزند حاج ملاحسن اردستانی است، از فضلا و دانشمندان زمان مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بوده و در آن زمان به تدریس عربی و فارسی اشتغال میورزیده و مردی پارسا بوده است.(2)

سید علیرضا ریحان یزدی که معاصر وی بوده، نوشته است: آقا شیخ محمدحسین علّامه از شاگردان مرحوم حاج میرزا ابوالقاسم قمی است و اکنون از مدرّسین ادبی قم به شمارند.(3)

رجال نگار معاصر، محمد شریف رازی نوشته است:

وی از علمای نامی و مدرّسین بزرگوار قم می باشد که قبل از تشکیل حوزه و آمدن آیت اﷲ حائری در قم، ترویج دین و احکام و تدریس فقه و اصول می نمود، به پارسایی و ورع مشهور و سال ها در عتبات مشرف بود و پس از آن به قم بازگشت و در هشتم جمادی الاول 1352ق. از دنیا رفت و در صحن مطهر حرم قم مدفون گردید.(1)

وی را نباید با شیخ ابوالقاسم قمی کبیر (1280-1353ق) یکی گرفت و این دو بزرگوار صرفا با یکدیگر تشابه اسمی دارند.(2)

چنین نبود که تقریرات درس استادان خود را از بر کرده باشد و همان ها را برای شاگردان بیان کند بلکه درس تحقیقی بود، تا حقیقت مطلب و موضوعی را می فهمید و به فراگیران می فهماند، از بحث مورد نظر عبور نمی کرد، در فهم مطالب و بیان آن ها مردی فوق العاده بود، من کسی را مثل ایشان آن چنان مسلط بر منابع و مسایل اسلامی ندیدم، در فقه و اصول متبحّر و کم نظیر بود. در درس مرحوم کوه کمره ای معروف به آیت اﷲ حجت هم شرکت می کردم، ایشان هم خیلی خوش فهم، خوش بیان و مسلط بود، تمام مبانی فقهی، علمای سلف را از عصر شیخ انصاری، به بعد بررسی و تجزیه و تحلیل کرده بود، ولی به پایه ی آیت اﷲ بروجردی نمی رسید، زیرا مرحوم بروجردی غیر از ارزیابی آثار و اندیشه های قدما، سبک خاصی در بررسی احادیث و استنباط از روایات داشت. ایشان که از نزدیک با سیره ی آیت اﷲ بروجردی آشنا بوده است، می افزاید: آن بزرگوار طبع بسیار بلندی داشت و به تمام معنا آقایی داشت، نسبت به دیگران احتیاط را در جانب نیازمند و محتاج رعایت می کرد، ولی در اداره ی زندگی و مصارف شخصی از صرف بیت المال پرهیز می کرد.(1)

سید مرتضی آن چنان روابط مقربانه ای با امام داشت که ایشان موفق گردید علاوه بر شرکت در درس های حکمت و عرفان استادش، به طور خصوصی خدمت امام برسد و مباحث الهیات و خصوص مبحث نفس اسفار را که حاوی حکمت متعالیه بود، از محضرشان تلمّذ کند، این اشتیاق وی به حکمت آموزی در ایامی که مقدس نماها و متحجرین، اهل فلسفه را تحت فشار قرار می دادند و حتی اگر کسی به فراگیری دانش های عقلانی اهتمام می نمود، او را به عنوان فردی فاصله گرفته از دیانت و اعتقادات معرفی می کردند حاکی از وسعت نظر سید مرتضی مبرقعی در این طریق می باشد.(1)

سیّد مرتضی هنگام استفاده از محضر آیت اﷲ بروجردی و میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی با مرحوم شهید حاج آقا مصطفی خمینی مأنوس گردید و در موقع ایجاد رابطه دوستی و مودت با امام خمینی، روابط آن دو بزرگوار قوی تر و عمیق تر گردید و در روزگارانی که حضرت امام در تبعید به سر می بردند آیت اﷲ مبرقعی شب ها در منزل با مرحوم آیت اﷲ سیّد مصطفی خمینی نشست های علمی و مباحثاتی داشت.(1)

مصنفاتهم بطرقی المنقهیة الی ارباب الجوامع العظام و ارجوه ان لانیسانی من صالح دعواته، من الاحقر ضیاء الدین العراقی، محل مهر.

در بخشی از اجازه ای که مرجع تقلید شیعیان جهان آیت اﷲ سیّد ابوالحسن اصفهانی برای ایشان نوشته آمده است:

و بعد فانّ جناب العالم الفاضل و المهذّب الکامل ثقة الاسلام آقا سید مرتضی المبرقعی ممّن تصدی لتحصیل العلوم الشرعّیه الفرعّیه و تنقیح مبانیها النّظریه شطراً من دهره فلذلک اجزت له ان یتصدی بما لا یجور التصدّی به الّا للمجتهدین العظام خصوصا اخذهم سهم الامام علیه السلام بقدر الحاجة اسئله ان لا ینسانی من الدعا.

الاحقر ابوالحسن الموسوی الاصفهانی.

آیت اﷲ سیّد ابوالحسن اصفهانی علاوه برصدور اجازه ی اجتهاد برای ایشان، مرحوم مبرقعی را به اجازه ی روایی نیز مفتخر ساخته است:

و بعد فانّ جناب الفاضل الکامل الصّفی الاغا مرتضی القمی دامت تاییداته. ممّن صرف عمره فی التحصیل العلوم الشرعّیه و تنقیح مبانیها النظّریه فاحصاً باحثاً مجتهداً حتی بلغ مرتبه الاجتهاد فله العمل بما یستنبطه من الاحکام علی النحو المالوف بین الاعلام و قد اجزت له ان یروی عنّی ما صحّ لی روایته بطرقی المقدّرة المنتهیة الی المشایخ العظام و عنهم الی الائمة علیهم السلام. حرّره فی شهر جمادی سنه 1351.

مرحوم مبرقعی از آیت اﷲ سیّد محمدتقی خوانساری نیز اجازه ی روایی و اجتهادی دریافت داشته که در فرازی از آن نوشته شده است:

فانّ جناب العالم و الفاضل الکامل عمدة العلماء الاعلام و سیّد فقها الکرام ثقة الاسلام و المسلمین الّاغا مرتضی المبرقعی القمی دامت برکاته ممّن صرف عمره فی تحصیل العلوم الدینیه و تشیید المبانی الفقهیة حتی بلغ رتبه الاجتهاد فله العمل بما

ص: 204

استنبطه من الاحکام علی النهج المعروف بین الاعلام و اجزت له ان یروی عنّی کلّ ما اودعه اصحابنا الامامیّه فی مصنفاتهم بطرقی المنتهیه الی ارباب الجوامع العظام، الاحقر محمد تقی الموسوی الخوانساری.

در قسمتی از اجازه ی اجتهادی که آیت اﷲ مرعشی برای این فقیه وارسته صادر کرده است، از مرحوم مبرقعی این گونه یاد شده است:

فلایخفی انّ جناب العالم العامل و الفاضل الکامل سلیل الکرام ثقة المسلمین و الاسلام مروج الاحکام مصباح الظلّام السید مرتضی الرضوی المبرقعی القمی ادام اﷲ ایامه و اسعد اعوامه ممّن صرف عمره الشریف و اتعب نفسه النفیسة و سهر اللیالی فی تحصیل العلوم الدینیّه و الاحکام الشرعیّه عن مآخذها التفّصیلیّه حتی برع و فاق علی الاقران و الاماثل و حصلت له مرتبة الاجتهاد و الملکة القدسّیة الاهیّة فصار من المجتهدین العظام و له العمل بما استنبطه من مسائل الحلال و الحرام و ذلک فضل اﷲ یؤتیه ما یشاء. شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی.(1)

این اجازات که متن اصلی آن ها در کتابخانه آیت اﷲ مرعشی نجفی نگاهداری می شود بیان گر موقعیت ممتاز و والای آیت اﷲ مبرقعی است و به خوبی موقعیت و مقام علمی و منزلت و ارزش معنوی وی را نزد این فقیهان بلند مرتبه و مراجع مشهور آشکار می نماید.

امتحانات حوزه نمود که عده ای از آنان متصدی امتحانات خارج فقه و اصول و گروهی هم امتحانات سطح را برعهده داشتند و بعد بر اساس این آزمون ها، به طلّاب شهریه داده می شد.(1)

آیت اﷲ سیّد مرتضی فقیه مبرقع که خود عضو این هیئت بوده است، می گوید:

از طرف آیت اﷲ بروجردی در حوزه امتحان برقرار گردید، طلاب درس خوان در این راستا به طور ویژه تشویق می شدند، هیأتی از بزرگان حوزه تعیین شد که امور طلاب را به عهده گرفتند این افراد برای سازماندهی حوزه و ایجاد نظم برنامه ریزی کردند.(2)

چنان که حضرت آیت اﷲ سید محمدباقر سلطانی طباطبایی در گفتگویی مطرح کرده است:(3)

و نیز بر اساس فهرست اعضای هیئت علمی و آموزشی حوزه که اصل آن در کتابخانه ی آیت اﷲ مرعشی موجود می باشد آیت اﷲ سید مرتضی مبرقع سخت مورد اعتماد آیت اﷲ بروجردی بود، به عضویت هیئت مورد اشاره درآمد تا همراه با دیگر اعضا به وضع درسی و معیشتی طلاب رسیدگی کند، بر امتحانات نظارت دقیق داشته باشد و درباره ی حل وفصل مشکلات و مسائل حوزه و طلاب چاره جویی نماید، و او به خوبی از عهده ی انجام این مأموریت برآمده و به خوبی انجام وظیفه کرد. مقرّر گردید از تاریخ پنج شنبه سیزدهم ذی الحجة الحرام سال 1368، این افراد در جلسات مختلف گرد هم آیند و به کمک و هم فکری با یکدیگر امور درسی، معیشتی و امتحانات طلاب را زیر نظر داشته باشند، اسامی افرادی که به عنوان گروه اول هیأت رسیدگی در مدرسه حاج ملا صادق گرد آمدند و تشکیل جلسه دادند، به شرح ذیل اند:

1. آیت اﷲ حاج میرزا ابوالقاسم اصفهانی (1304-1384ق)؛

2. آیت اﷲ حاج میرزا عبدالحسین صاحب الداری بروجردی (1308-1377ق)؛

3. آیت اﷲ سید احمد حسینی شبیری زنجانی (1308-1393ق)؛

4. آیت اﷲ میرزا مصطفی صادقی قمی (1311-1399ق)؛

ص: 206

5. آیت اﷲ حاج سید محمد محقق موسوی معروف به محقق داماد (1321-1388ق)؛

6. آیت اﷲ حاج سید ابوطالب مدرسی طباطبایی یزدی (1310-1380ق)؛

7. آیت اﷲ حاج شیخ مرتضی حائری فرزند آیت اﷲ مؤسس (1334-1406ق)؛

8. آیت اﷲ حاج سید محمد باقر سلطانی طباطبایی بروجردی (1332-1418ق).

غیر از این هشت نفر، هیاتی دیگر از اعضای هیئت رسیدگی به امتحانات طلاب و اوضاع درسی و مالی آنان، در نظر گرفته شده بودند که باید در شبی دیگر جلسه بگیرند و با یکدیگر راجع به امور مذکور تبادل نظر و تصمیم گیری نمایند. آنان عبارتند از:

1. آیت اﷲ حاج سید زین العابدین حسینی لاجوردی کاشانی حائری (1297-1375ق)؛

2. سید روح اﷲ موسوی الخمینی (امام خمینی)؛

3. آیت اﷲ شیخ مرتضی حائری یزدی؛

4. آیت اﷲ حاج سید محمود روحانی قمی (1307-1381ق)؛

5. آیت اﷲ ریحان اﷲ گلپایگانی نخعی (1318-1412ق)؛

6. آیت اﷲ حاج شیخ عبدالحسین فقیه رشتی گیلانی (1321-1410ق)؛

7. آیت اﷲ فاضل قفقازی لنکرانی (1309-1392ق)؛

8. آیت اﷲ حاج سید مرتضی فقیه مبرقعی قمی.

در شبی دیگر نیز سه تن از علما و بزرگان برجسته ی حوزه به عنوان هیات رسیدگی به امور حوزه و طلاب مانند دو هیات یاد شده باید تشکیل جلسه دهند و تبادل نظر نمایند و تصمیم گیری کنند که تعداد آنان سه نفر بوده است:

1. آیت اﷲ حاج سید محمود روحانی قمی؛

2. آیت اﷲ حاج سید احمد زنجانی؛

3. آیت اﷲ میرزا مصطفی صادقی قمی.

دو تن از حضرات آیات هیأت های اول و دوم به نام های حاج شیخ عبدالحسین صاحب الداری و ریحان اﷲ نخعی گلپایگانی به همراه آیت اﷲ حاج سید مرتضی مبرقعی می بایست در تمام جلسات

ص: 207

امتحانات طلّاب حضور یابند و بر صحت و سلامت آزمون های حوزه نظارت کامل و اشراف داشته باشند. هم چنین تعداد ده تن از آیات محترم که غالب آنان از اعضای هیأت های اول و دوم بوده اند، می باید طی دو جلسه جداگانه در شب های پنج شنبه هر هفته در جلسه ی امتحانات حضور یابند و به امور آزمون های حوزه ناظر باشند، که در بین این افراد نیز نام آیت اﷲ سید مرتضی مبرقعی دیده می شود، بر این اساس وی مورد وثوق مرحوم بروجردی بوده و آن مرجع عالی مقام به درایت و مدیریت ایشان اعتقادی راسخ داشته است، از این روی، وی را مأمور کرده بود در تمام جلسات امتحانات حوزه شرکت و بر حسن اجرای آن ها نظارت داشته باشد و ایشان هم به خوبی از عهده ی این مأموریت ها برآمد. مرحوم مبرقعی بعد از رحلت آیت اﷲ بروجردی چندین سال متوالی در درس خارج فقه و اصول آیت اﷲ مرعشی نجفی حضور می یافت و سالیان متمادی از اعضای عمده و برجسته گروه استفتای این مرجع بزرگوار بود که هفته ای یک بار در منزل معظم له برگزار می شد.(1)

حوزوی و نیز برای این که اجازه ندهد طلاب خلع لباس گردند به فضلای حوزه مأموریت داد تا امتحانات را تحت نظارت خود درآورند.

در واقع آن مرحوم در شکل عملی با نهایت حزم و احتیاط و رعایت برخی تدابیر، به دفاع از علما و روحانیان در برابر تهاجم های رضاخان پرداخت.

فشار رژیم استبدادی درباره ی محدود کردن روحانیت چنان شدید بود که دستور داده بودند در قم بیش از هفت نفر معمّم نباشد.(1)

بنابر سندی به دستور آیت اﷲ حائری امتحاناتی که از سوی وزارت معارف جهت طلاب قم برگزار می شد تعطیل گردید و ایشان برای مقابله با معضل جواز عمامه، شخصاً برای عده ای اجازه کتبی اجتهاد و رسیدگی به امور شرعی را صادر نمود. دولت وقت مجبور به قبول و تمکین در برابر خواست حاج شیخ در صدور جوازها گردید. آیت اﷲ فقیه مبرقعی در زمره ی روحانیانی بود که آیت اﷲ حائری مقام اجتهاد وی را مورد تأیید قرار داد و ایشان را به عنوان مدرس رسمی حوزه انتخاب و به وزارت معارف، معرفی کرد. از این جهت در دوم شهریور 1317 طی تصدیق نامه ای از جانب وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه توانایی علمی و آموزشی وی مورد تأیید قرار گرفت:

نظریه ی نظام نامه ی مصوبه هیات وزرا مورخ اول بهمن 1314، نظر به این که آقای مرتضی مبرقع فرزند آقا سید عباس بر طبق مقررات سال سوم عالی را در قم امتحان داده و قبول شده است وزارت معارف تصدیق می نماید که ایشان سمت مدرّسی در رشته منقول را دارا می باشد.

این تصدیق نامه وزارت معارف که مبتنی بر تأیید علمی و گواهی آیت اﷲ حائری بود، موجب گردید که ایشان به عنوان مدرّس منقول در حوزه، در کسوت روحانیت باقی بماند و این نکته نیز از

ص: 209

مقام و موقعیت علمی آیت اﷲ مبرقعی نزد آیت اﷲ مؤسس حکایت دارد.(1) آیت اﷲ مبرقعی در قم حوزه ی درسی داشته و شاگردانی را نیز تربیت کرده است ولی نگارنده موفق نشده است اسامی تربیت یافتگان محفل علمی او را بدست آورد، در برخی منابع آیت اﷲ سید مهدی حسینی لاجوردی فرزند سید ابوالفضل لاجوردی در زمره ی شاگردان مرحوم مبرقعی معرفی گردیده است، وی پسر خواهر آیت اﷲ سید مرتضی فقیه مبرقعی می باشد.(2)

تشخّص و تعیّنی قایل گردد، بسیار گوشه گیر و منزوی بود و در میان حوزویان و طبقات گوناگون خود را مطابق شئونات علمی و مقامات معرفتی که به آن ها دست یافته بود مطرح نمی کرد، حتی نزدیکان و مقرّبان وی یک بار هم از زبان او نشنیدند که دارای چندین اجازه ی اجتهاد و روایی از مراجع بزرگ تقلید جهان تشیع است و این موضوع از کمال شکسته نفسی ایشان حکایت دارد.

مرحوم حاج شیخ محمد شریف رازی مؤلف آثاری ارزشمند چون گنجینه ی دانشمندان و آثارالحجة، از آیت اﷲ فقیه مبرقعی خواست شرح حالی بنگارد تا وی در کتاب خود درج کند، اما ایشان هر بار به بهانه ای از نگارش زندگی نامه خود امتناع می کرد و می گفت: من شرح حالی ندارم، در نهایت یک شرح مختصری در حدود یک صفحه و اندی در جلد دوم گنجینه ی دانشمندان چاپ شد.(1) از این روی بسیاری از زوایای زندگی پر بار وی برای اهل پژوهش روشن نمی باشد و اگر اجازات او از علما و نیز یادداشت های وی حاوی تقریرات درس آیت اﷲ حجت به دست نمی آمد کسی به مقام علم و فقاهتش پی نمی برد. ایشان از نظر تقوا و پرهیزگاری در میان اقران خود سرآمد بود و اقران و امثالش به پارسایی و پاکی وی اذعان داشتند، سید مرتضی مبرقعی نزد دوستان و آشنایان به انسانی با انبساط خاطر و چهره ای بشاش و گشاده رو شهرت داشت و در جلسات و محافل با شوخ طبعی های خود، سرور و شادمانی را در دل های مؤمنان بوجود می آورد، حتی وقتی در مبارزات ملت ایران علیه رژیم شاه، آن بزرگوار را دستگیر و زندانی کردند، در بازجویی هایی که به عمل می آمد همه را به شوخی و بذله گویی برگزار می کرد و این روش ساواکی ها را خشمگین و آشفته می ساخت. وقتی آیت اﷲ بروجردی در تابستان ها مدتی به دلیل گرمای طاقت فرسای قم به روستای خوش آب و هوای وشنوه می رفت، آیت اﷲ مبرقعی را که از اصحابش بود، با خود می برد و ایشان هم در آن اوقات موجبات نشاط و شادمانی آن زعیم عالی قدر را با لطایف و حکایاتی شیرین که بر زبان جاری می ساخت فراهم می آورد مرحوم بروجردی در مجالس و محافل خصوصی نیز از حلاوت گفتار این شاگردش خشنود می گردید.(2)

ص: 211

وقتی علت آن را از آیت اﷲ قرهی سؤال می کنند ایشان در جواب می فرماید: «علتش همان توجه پدرم به ضعفا بوده است».(1)

اﷲ بهجت به فعالیت پرداختند. گفتنی است که ایشان در تمام این موارد به عنوان مسئول دفاتر فعالیت داشته­اند.

بعد از هجوم شبانه ساواک به منزل امام رحمة الله در سال 1342 امام رحمة الله به آن ها نهیب تندی می­زند و می­گوید: در این نیمه شب با چه کسی کار دارید؟ آن ها می­گویند: با خمینی. امام رحمة الله می­فرماید: خمینی من هستم، با دیگران چه کار دارید. امام در همان لحظه، فراست به خرج می­دهد و برای این که ساواک از مهرش سوءاستفاده نکند آن را مخفیانه به همسرش می­دهد.

بعد از تبعید حضرت امام به نجف اشرف در سال 1344ش. امام رحمة الله پیام می­دهد تا مهرش را برایش ارسال کنند. مرحوم قرهی همراه با آیت­اﷲ رسولی محلاتی مهر حضرت امام را به نجف می­برند و مرحوم قرهی همان جا ماندگار می­شود و به عنوان عضو فعال دفتر امام رحمة الله ایفای نقش می­کنند. ضمناً ایشان تدریس هم داشته؛ از جمله تدریس کفایه و مکاسب شیخ انصاری رحمة الله که فرزندشان هم از جمله شاگردان ایشان بوده است. آن مرحوم مدتی هم در مدرسه علمیه شهیدین در قم و در مسجد معصومیه خیابان صفاییه در غیاب آیت­اﷲ خرازی اقامه نماز می­کرد. آیت اﷲ قرهی در زمان حضورش در نجف تقریرات درس حضرت امام رحمة الله را می نوشته که البته چاپ نشده است.

فرزند آیت اﷲ قرهی در نقل خاطره ای از پدر بزرگوارشان چنین می گویند:

حضرت امام رحمة الله طی نامه کوتاهی از ابوی با نام مستعار «اسلامی» درخواست می­کند که به موجب این سند، پول هایی را که نزد وکلای این جانب است جمع کنید و برای من بفرستید. بعد از ارسال این نامه، ساواک متوجه شد و به منزل ما ریختند و ساعت ها گشتند؛ حتی زیر تشک ابوی را هم گشتند. از قضا آن کاغذ، زیر تشک بود، ولی چون کوچک بود آن را ندیدند. مأموران ساواک، علی رغم نیافتن مدرک به مرحوم پدرم دستبند زدند و ایشان را به زندان اوین بردند. در آن جا ضمن بازجویی از ایشان می پرسند که چرا شما برای آیت­اﷲ خمینی پول می­فرستید؟ ایشان در جواب می­گویند: من از مردم وجوهات می­گیرم، چون خودم مجتهد هستم، ولی برای آقای خمینی نمی­

ص: 215

فرستم. بعد از آن ماجرا من خودم به تهران می­رفتم و از آقایان محمد فاضل هرندی، آیت­اﷲ عبدالکریم حق­شناس، آیت­اﷲ هاشمی رفسنجانی که از جانب حضرت امام وکالت داشتند وجوهات را جمع می­کردم و آن را به برادر شهید محراب آیت­اﷲ مدنی «سید حسن مدنی»(1) می دادم ایشان در چهارراه سیروس (شمس­العمارة) زندگی می کرد و پول را در نجف به امام می رساند. البته بعدها من لو رفتم، ولی از دست ساواک فرار کردم.(2)

نمی­دهد؛ حتی آقای اخوی. دیگری [هم] شخصی افغانی [است] که آن هم داخل در این نحو امور، نه هستند و نه می­تواند باشد.(1)

مقام معظم رهبری حضرت آیت­اﷲ خامنه ای در دیداری که امام جمعه رودبار (حجت­الاسلام و المسلمین سید مجتبی رودباری) هم حضور داشته­اند خطاب به آقازاده ایشان (حجت­الاسلام محمدحسن قرهی) می فرمایند: مثل خاندان قرهی یا کم­نظیرند یا بی­نظیر.(2)

حجت­الاسلام و المسلمین نظری منفرد در مراسم اولین سالگرد آن مرحوم که در حسینیه امام خمینی رحمة الله دفتر مقام معظم رهبری در مورخ 21/5/95 برگزار شد اظهار داشت: «آن مرحوم بسیار محتاط بود و ورع را در وجود خودش نهادینه کرده بود و من شاهد گریه­های ایشان در بعثه­های مدینه و مکه و سرزمین مقدس عرفات بودم».

حجت­الاسلام علی مسروری(3)

که چند سال در دفتر آیت­اﷲ العظمی بهجت مصاحب آیت­اﷲ قرهی بوده­اند صفاتی را که در ادامه خواهد آمد از شاخصه­های آیت اﷲ قرهی برمی شمارد.

ایشان ابتدا به نحوه آشنایی خود با آیت اﷲ قرهی پرداخت و گفت:

بعد از این که حضرت امام در سال 1346ش. بعد از تبعید از ترکیه به نجف اشرف برده شدند، من هم که جوان بودم برای تحصیلات به نجف اشرف رفتم. حضرت امام هر شب یک ساعت بعد از نماز عشا با اصحاب خاصش؛ از جمله آقای قرهی به زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام یا امام حسین علیه السلام در کربلا می رفتند. من هم با چند تن دیگر با فاصله کمی پشت سر آن ها می­رفتم.

بعد از چند شب، چون حضرت امام رحمة الله خیلی بی­ریا و متواضع بودند و نمی­خواستند افراد زیادی دنبال او راه بیفتند به آیت اﷲ قرهی می­فرمایند به این ها بگو اگر می­خواهند حرم بروند خودشان

ص: 217

بروند. حاج آقا قرهی هم برگشت و پیام امام را به ما رساند و من بعد از انقلاب، آیت اﷲ قرهی را دفتر آیت­اﷲ پسندیده دیدم.

بعد از رحلت آیت­اﷲ العظمی اراکی، آیت­اﷲ قرهی جهت انجام وظیفه به دفتر آیت­اﷲ العظمی بهجت می­روند. یک روز فرزند ایشان (شخ محمدحسن قرهی) به من فرمودند: می­توانی در دفتر آیت­اﷲ بهجت در کنار ابوی فعالیت کنی؟» بنده هم قبول کردم و روزبه­روز ارادتم به ایشان بیشتر شد.

پیمود. شاید حکمت آن حدیث شریفی باشد که تأکید فرموده نماز جمعه حج فقراست و منزل نمازگزار، صفا و مصلای نماز جمعه مروه اوست. من خودم (مؤلف مقاله) شاهد حضور ایشان تا پایان عمر مبارکشان با قد خمیده در نماز باشکوه جمعه بودم.

خلاصه آن که من همراه ایشان بودم، اما کلام لغو، غیبت، قهقهه و تمسخر دیگران را از ایشان ندیدم. فرزند ایشان حاج شیخ محمدحسن می­فرمود: «ناراحتی ما از فقدان پدر به خاطر خصوصیات و سجایای اخلاقی والایی بود که داشت، و گرنه پدر عمر لازم را کرد».

ضمناً آن مرحوم، خاطرات شریف و به یاد ماندنی از حضرت امام رحمة الله داشتند که در کتبی که خاطرات امام رحمة الله را نقل کرده­اند که به چند نمونه اشاره می شود:

حجت الاسلام سید محمد حسن رضوی کشمیری فرزند آیت­اﷲ سید علی نقی کشمیری نوه ی عارف و اصل مرحوم آیت­اﷲ سید مرتضی کشمیری که در نجف اشرف در بیت حضرت امام رحمة الله و منزل مرحوم آیت­اﷲ عبدالعلی قرهی به زبان عربی منبر می رفته و گاه نامه های رسیده به دفتر امام در نجف را به عربی ترجمه می کرده در مورد نحوه ی آشنایی اش با مرحوم قرهی و ویژگی های اخلاقی ایشان چنین فرمود:

من 17 ساله بودم که به اتفاق پدرم برای اولین بار در منزل امام در قم خدمت ایشان رسیدیم، در آن جا دو نفر بیشتر نبودند. یکی مرحوم آیت­اﷲ محمدرضا توسلی و دیگری مرحوم قرهی، آقای قرهی پدرم را به امام معرفی کرد، امام شعف زده از جا بلند شد و با حالت خاصی متعجبانه فرمود: آقای کشمیری ایشان است. من فکر کردم امام قبلا با پدرم برخورد داشته بعد فهمیدم که نه ایشان وصف خیر جدم و پدرم را از مرحوم آیت­اﷲ بروجردی شنیده اند.

موقعی که امام را به عراق تبعید کردند ما از طریق شیخ نصر­اﷲ خلخالی نماینده آیت­اﷲ بروجردی در نجف اشرف مطلع شدیم در منزل آقای جمالی (نوه ی شیخ محمد حسین کاظمینی) شور کردیم و همراه پدرم و سید حسن مدنی برادر شهید محراب (آیت­اﷲ سید اسد­اﷲ مدنی) به بغداد

ص: 221

به استقبال امام رفتیم. بعد از چند روز که امام در نجف اشرف مستقر شدند حاج آقا مصطفی پیام داد که مهر امام را برای آن که مورد سوء استفاده ساواک قرار نگیرد از قم به نجف اشرف ببرند. بعد از چند روز حاج آقای قرهی همراه رسولی محلاتی که به طور قاچاق از بصره به نجف آمده بودند مهر را برای امام آوردند. بعد از مدتی سید احمد با لباس مبدل به طور قاچاق در نجف اشرف به امام پیوست. از موقعی آقای قرهی در نجف مستقر شدند امام تمام اختیارات حتی خرید میوه و مواد غذایی را به ایشان داد و در تمام امور با ایشان مشورت می کرد، به طوری که حتی سید مصطفی و سید احمد هم دخالت چندانی نداشت که به دو نمونه جزئی اشاره می کنم:

من رفتم و پاکت را که قطور هم بود گرفتم و آوردم بعدا فهمیدم ایشان اصالتاً شیرازی بوده و موضوع نامه اش شکایت از مدرسه ای بوده که دربار پهلوی می خواستند آن را خراب کنند و از امام خواسته که مانع آن شود. وقتی به نجف برگشتم مرحوم قرهی گفت: از آن دو دینار چیزی هم باقی ماند؟ گفتم:60 فلس. فرمود: مال بیت المال است آن را برگردان. امام فرموده حساب حساب است و کاکا برادر. من هم آن را پس دادم. مرحوم قرهی حقا از اولیاءاﷲ بود. آقازاده ایشان مرحوم شیخ محمد حسن بسیار متدین و خدمت گذار و در بیان احکام بسیار سهل گیر بود و ایشان در حفظ بیت المال بسیار کوشا بود. یک روز در دفتر آقا دیدم کسی آمده پنج میلیون تومان قرض می خواست، آشنای ایشان بود. همان موقع من 20 میلیون وجوهات برایش برده بودم و کشوهای دفتر را هم پر از پول دیدم، به کس دیگری زنگ زد و گفت به ایشان پنج میلیون قرض بدهد.(1)

مقدس قم عزیمت نمود و پس از پیروزی انقلاب شکوه مند اسلامی در سال 1357ش. عهده دار مسئولیت هایی در جهاد سازندگی، کمیته انقلاب اسلامی، شهربانی جمهوری اسلامی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و... مدتی نیز به امامت جمعه شهر کرج نائل آمد.

ایشان در سال 1368ش. به توصیه مرحوم پدرشان، مسئولیت های اجرایی را رها نموده و جهت ادامه تحصیل علوم حوزوی به قم رجعت کرد.

وی در طی تحصیل علوم دینی از محضر اساتیدی هم چون حضرات آیات عظام میرزا جواد تبریزی، وحید خراسانی و شبیری زنجانی، جوادی آملی و حسن زاده آملی در فقه و اصول و فلسفه کسب فیض نمود و همواره در تحقیق و تحصیل علوم مختلف تلاش داشت.

مرحوم حاج شیخ محمد حسن قرهی در طول سالیان، هم چون مرحوم پدرشان همواره مورد وثوق و اعتماد امام راحل، رهبر معظم انقلاب و مراجع تقلید بود.

وی همزمان با تدریس در حوزه و دانشگاه، از ابتدای تأسیس دفتر مقام معظم رهبری در شهر قم تا پایان عمر پر برکتش (8/12/1395) مسئولیت استفتائات و وجوهات شرعیه دفتر معظم له را نیز بر عهده داشت.

این طلبه فاضل فریمانی با سرعت و دقت و نظم متون و کتاب های دوره سطح را به ترتیب نزد استادان حوزه از جمله حضرات آقایان شهید شیخ صدوقی (1401ق)، سید شهاب الدین نجفی مرعشی (1411ق)، شیخ محمد حسین خادم الشریعه دزفولی (1416ق) خواند.

پس از اتمام دوره سطح در درس خارج فقه و اصول آیات عظام حاج آقا حسین بروجردی (1380ق)، سید محمد محقق داماد (1388ق) حضور یافت. حکمت و فلسفه را از میرزا مهدی آشتیانی (1372ق)، میرزا علی آقا شیرازی (1375ق)، شیخ مهدی مازندرانی (1378ق) آموخت.

در درس علم عرفان و اخلاق نزد؛ امام خمینی (1409ق) و علامه سید محمد حسین طباطبایی (1402) شرکت کرد و بر ذخایر علمی خود افزود. استاد مطهری این دوره از تحصیلاتش را که حدود 15 سال به طول انجامید بخش عمده اندوخته های فقهی و اصولی اش را با آیت اﷲ حاج شیخ حسینعلی منتظری (1431ق) مباحثه می کرد.

مفید و پاسخگویی به پرسش ها و سؤالات و شبهاتی که از سوی مخاطبان دانشجو و تحصیل کرده طرح می شد پرداخت: کتاب های استاد ناظر به پرسش و شبهات روز کلام است.

در سال 1333ش. با پیشنهاد و معرفی دانشمند گرانقدر حاج شیخ حسینعلی راشد (1359ش) استاد مطهری در دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی) دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد و در مدت 20 سال در این دانشکده مواد و متون درسی دوره های کارشناسی ارشد و دکترای علوم اسلامی، فلسفه و تاریخ و رابطه فلسفه و عرفان را تدرییس کرد.

رفتار صمیمی او با دانشجویان و استادان سبب شهرت وی و توجه آنان و دیگر دانشوران به او گردید و از آن سال ها به بعد پای او به محافل و مجالس مهم علمی و روشن فکری باز شد و اندیشمندان و روشن فکران را به خود جلب و جذب نمود.

در سال 1334 ش. جلسه تفسیر قرآن انجمن اسلامی دانشجویان را تشکیل داد و سال های بعد که انجمن اسلامی پزشکان شکل گرفت استاد از سخنرانان اصلی آن بود که بحث های مهم آن به صورت کتاب موجود است.

از دیگر فعالیت های وی در آن زمان حضور در مراکز مهم مذهبی و علمی تهران هم چون حسینیه ارشاد، مسجد الجواد، مسجد هدایت و سخنرانی و ارتباط نزدیک او با روحانیان و عالمان بزرگ و سرشناس تهران و دانشگاهیان و روشن فکران بود. این ارتباط و حضور مستمر در مجامع یاد شده موجب گردید که استاد مطهری در شمار چهره های کم نظیر، محبوب و سرشناس دو سنگر مهم حوزه و دانشگاه قرار گرفت.(1)

نخستین اقدام عملی اش برای این قیام در شب عاشورای آن سال در یک سخنرانی انقلابی و مهیج به طور صریح و قاطع به شخص شاه (محمدرضا پهلوی) حمله کرد و جنایات و جنایت های او و رژیمش را نسبت به اسلام و ملت ایران افشا نمود و به دنبال این سخنرانی عوامل رژیم او را دستگیر و زندانی کردند. که 43 روز طول کشید. با مهاجرت عالمان دیگر شهرها به تهران همراهی سایر روحانیون مبارز و فشار مردم به دستگاه استاد آزاد شد،(1) ولی فعالیت هایش را هم چنان ادامه داد. شهید مطهری در راستای برقراری حکومت اسلامی به رهبری امام در تشکیل گروه های اسلامی، نقش مهمی داشت و رهبری بسیاری از این جمعیت ها از جمله جمعیت مؤتلفه اسلامی را عهده دار بود.

پس از تبعید امام در سال 1343ش. به ترکیه و پس از مدتی به نجف مسئولیت استاد و یاران مبارز و هم فکران او بیشتر و سنگین تر شد. وی در این سال ها به تألیف و نگارش کتاب و مقاله در موضوعات مورد نیاز پرداخت و در دانشگاه ها، انجمن های اسلامی، مساجد هدایت، الجواد، جامع نارمک و غیره سخنرانی کرد و به بسیاری از سؤالات و شبهاتی که مطرح می شد، پاسخ گفت و در مقابل افکار و ایده های التقاطی منحرف، سخت موضع گرفت.

در سال 1346ش. به کمک چند تن از دوستانش و مؤمنین نیکوکار انقلابی و روشن فکر به تأسیس حسینیه ارشاد اقدام نمود و پس از تکمیل بنای آن در حالی که خود عضو هیئت مؤسسان و از برنامه ریزان بود حدود یک دهه در آن جا سخنرانی کرد و پای دیگر سخنرانان متعهد و انقلابی را به آن جا باز نمود.(2)

حسینیه ارشاد تهران در سال های خفقان از مهم ترین پایگاه های مذهبی و انقلابی کشور به شمار می رفت و مورد توجه روحانیان و غیر روحانیان مبارز و انقلابی و عموم مخالفان رژیم پهلوی به ویژه جوانان و دانشجویان بود.

از دیگر فعالیت های استاد مطهری در این مرکز کمک رسانی و جذب اعانات مردمی برای مسلمانان و آوارگان فلسطینی، زلزله زدگان داخل و خارج کشور بود. بدین منظور به اتفاق و همکاری

ص: 230

بزرگانی هم چون استادش علامه طباطبایی و آیت اﷲ سید عزّالدین حسینی زنجانی برای جذب کمک های مالی، حسابی در یکی از بانک ها باز کرد و مبالغ واریز شده را برای مقاصد یاد شده ارسال نمود.(1)

در حسینیه نسبت به برگزاری کنگره های اسلامی، بزرگداشت های مناسب، مجالس سخنرانی مهم و روشن گر برای اقشار مختلف اقدام کرد و محصول این مراسمات را به صورت مقالات و کتب مفید گردآوری نمود و پس از چاپ در اختیار عموم گذاشت.(2)

استاد به غیر از این مرکز در مسجد الجواد تهران ضمن اقامه نماز جماعت سخنرانی های سازنده ای ایراد کرد و جلسات علمی مباحثات خصوصی سودمندی با شرکت و حضور بزرگانی چون استاد علامه طباطبایی و پرفسور کربن فرانسوی تشکیل داد.

وی در شورای هیئت مؤتلفه اسلامی وارد شد و با ارشادات و راهنمایی های خود اعضای قهرمان این هیئت را آن گونه تربیت کرد که اقدامات مفید و پرثمری توسط آنان انجام گرفت و از آن پس تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 در برنامه ریزی های تظاهرات و راهپیمایی های میلیونی اقشار مختلف تهران و سایر شهرهای بزرگ علیه رژیم تا سقوط آن نقش فعال و مهم به سزایی داشت.

استاد در آستان پیروزی انقلاب اسلامی از سوی امام خمینی مسئول تشکیل شورای انقلاب شد و در این شورا به عنوان عضوی فعال مسئولیت های محوله را انجام داد، با ورود امام به میهن اسلامی تا زمان شهادتش از مشاوران مورد اعتماد بنیان گذار جمهوری اسلامی و رهبر کبیر انقلاب بود.

در آن جا به برخی از آن خصوصیات اشاره می شود:

او که از جهان نوآگاهی داشت و به مسائل اقتصادی و اجتماعی روز مطلع بود درصدد برآمد تا در گفتار و نوشتارش اسلام راستین را معرفی کند. اسلامی را که اقتصادش بر اساس عدالت اجتماعی است و در آن تکاثر و اتراف، اسراف و تبذیر جایگاهی ندارد.

فقه آل محمد فقه عدالت و فطرت و فضیلت، تا قیام قیامت باقی است. استاد مطهری این فقه را در محضر امام آموخت. این اسلام منادی عدالت و بزرگ ترین پشتوانه برای دفاع از محرومان و مستضعفان جامعه است و با اسلام آمریکایی فرسنگ ها فاصله دارد.

احساس مسئولیت و تعهد او را وادار می کرد تا هم چون یک دیدبان برج مراقب همه سوی جامعه باشد و نابسامانی های فکری، اعتقادی و فرهنگی جامعه را تا آن جا که تشخیص می داد و برایش امکان داشت سامان می بخشید. در پاسخ به جریانات انحرافی، شبهات و سؤالات، چاره جویی ها را با جنجال و هوچی گری و عوام و آشوبی همراه نمی کرد. با درک ضرورت ها و نیازها، با فکر کردن کتاب خواندن و مدرک و منبع یافتن پاسخ های متین، نوشته های متقن و بیان های کوبنده او با اعتقادی جازم و مسئولانه توأم بود و رخنه ها و راه های نفوذ را می بست. او مرزبانی بیدار بود که در برابر هجوم افکار شیطانی و پیروانش ایستاد و با بیداری و مراقبت و آمادگی به دفاع و حمله پرداخت.

برخی دیگر از ویژگی های استاد شهید که از زبان نزدیکان و آشنایان نقل شده عبارتند از:

1. دائم الوضو بودن و سفارش به آن؛

2. علاقه به طبیعت، او ساعت ها در نقاط با صفا به تفکر می نشست؛

3. نسبت به انجام فرائض فرزندان نظارت داشت؛

4. به فقرا و مستمندان کمک می کرد که بعد از شهادتش آشکار شد؛

5. از شهرت و مطرح شدن گریزان بود؛

6. نسبت به پدر و مادر و استادانش احترام بسیار می گذاشت؛

7. از تملق گویی بیزار بود و با آن برخورد می کرد؛

8. با اشعار عرفانی هم انسی داشت؛

9. هوش و ذکاوتش فوق العاده بود؛

10. توصیه می کرد که انتخاب و دوست و رفیق باید دقیق باشیم چون مار خوش خط و خال فراوان است؛

11. دانشگاه را به منزله مسجد می دانست و سفارش می کرد که سعی کنید بدون وضو وارد دانشگاه نشوید.

ص: 235

20.اصول فقه - فقه، الهامی از شیخ الطائفه، مزایا و خدمات مرحوم آیت اﷲ بروجردی، اصل اجتهاد در اسلام، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، مسأله ربا و بانک به ضمیمه بیمه، مسأله بیمه، نظری به نظام اقتصادی اسلام؛

21.اسلام و نیازهای زمان؛

30.رشد اسلامی، در پیرامون محلل، نظر دین درباره دنیا، قرآن و مسئله تفکر، فریضه علم، جستجوی حقیقت، پنج مقاله، گفتگوی چهارجانبه؛

31.نامه تاریخی استاد مطهری به امام خمینی، خدا در زندگی انسان، خدا در اندیشه انسان، بردگی در اسلام، جهاد اسلامی و آزادی عقیده؛

1. حسینعلی منتظری؛

2. سید محمود طالقانی؛

3. شهید سید محمد بهشتی؛

4. شهید محمد مفتح؛

5. شهید علی قدوسی؛

6. شهید محمد جواد باهنر؛

7. مقام معظم رهبری؛

8. علی اکبر هاشمی رفسنجانی؛

9. علامه محمد تقی جعفری؛

10. استاد محمدرضا حکیمی؛

11. استاد محمد تقی شریعتی؛

12. حسینعلی راشد تربتی یاد شده اند.

بیرون آمده بود با گلوله شخصی از وابستگان گروهک سیاسی نادان و جنایت کار فرقان به فیض شهادت نائل گردید و امام و امت اسلام را در ماتمی عظیم فرو برد. پیکر پاکش پس از تشییع با شکوه در تهران و قم در جوار کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد. از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران روز شهادت استاد (12 اردیبهشت) به عنوان روز معلم در تقویم ایران اسلامی نام گذاری و ثبت گردید.

شماست که در سیاهی شب متفکران ما را می کشید... منطق شما ترور است، منطق اسلام ترور را باطل می داند...

اگر نبود شهادت این مرد بزرگ و اگر این مرد بزرگ در بستر خودش مرده بود دین تأیید نمی شد و این موج برنمی خاست...»(1)

«این جانب نمی توانم در این حال، احساسات و عواطف خود را نسبت به این شخصیت عزیز ابراز کنم، آن چه باید عوض کنم درباره او آن است که وی خدمت های ارزشمندی به اسلام و علم نمود...

مطهری فرزندی عزیز برای من و پشتوانه ای محکم برای حوزه های دینی و علمی و خدمت گزاری سودمند برای ملت و کشور بود...»(2)

سالروز شهادت شهید مطهری است که در عمر کوتاه خود اثرات جاویدی به یادگار گذاشت که پرتویی از وجدان بیدار و روح سرشار از عشق به مکتب بود. او با قلمی روان و فکری توانا در تحلیل مسائل اسلامی و توضیح حقایق فلسفی با زبان مردم و بی قلق و اضطراب به تعلیم و تربیت جامعه پرداخت.(3)

«... مرحوم مطهری یک فرد بود. جنبه های مختلف در او جمع شده بود و خدمتی که به نسل جوان و دیگران مرحوم مطهری کرده است کم کسی کرده است...»(4)

در پایان یادآوری می شود این مقاله برگزیده ای از سپیده باوران تألیف استاد محمدرضا حکیمی و گلشن ابرار و مجموعه آثار استاد و ... است.

ص: 242

ایشان همزمان با فقه و اصول، اسفار را از محضر حضرات آیات شیخ محمود مفید و شیخ محمّد حکیم خراسانی و علم هیأت را از آیت اﷲ شیخ محمّد باقر قزوینی و علم طب را از حضرات آیات میرزا علی آقا شیرازی و میرزا ابوالقاسم طبیب فرا گرفت.

او هم زمان به تدریس فقه و اصول و کلام و طب در مدرسه صدر پرداخته و گروه بسیاری را پرورش داد.

از آثار علمی ایشان می توان به دیوان اشعار و و رساله های گوناگون و متعدد در حدیث و تاریخ و کلام و ادعیه و احراز و طب و زیارات نام برد.

صاحب «اختران فضیلت» می نویسد:

«او در علم طب و تشریح خبرویت کسب کرد و گاه بیماران را -مانند رعشه دست علامه طباطبایی- مداوا می کرد و از او معالجات دقیق بیماری های دشوار بسیار دیده شد.

وی پر مطالعه و علاقه مند به قرائت قرآن و کتب تفسیری بود و همواره در طول مسیر خود به مسجد و مدرسه قرآن می خواند و کتاب ها را مطالعه می کرد».(1)

عاقبت ایشان در 93 سالگی در 9 جمادی الثانی 1413ق. برابر با 13 آذر 1371ش. دار فانی را وداع نمود، پیکر پاک ایشان پس از تشییع باشکوه و نماز مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ حسن صافی اصفهانی در داخل حرم امام زاده جعفر علیه السلام به خاک سپرده شد.

1. سید محمّد علی موحد ابطحی اصفهانی؛

2. سید علی موحد ابطحی اصفهانی؛

3. سید محمّد رضا موحد ابطحی اصفهانی؛

4. سید حجت موحد ابطحی اصفهانی؛

5. سید حسن موحد ابطحی اصفهانی؛

6. سید حسین موحد ابطحی اصفهانی.

18.آقا ضیاء تجویدی، (مقدمات)؛

19.شیخ محمّد حسن نجف آبادی، (مقدمات و قسمتی از لمعه)؛

20.شیخ حبیب اﷲ حبیب آبادی، (مقدمات)؛

21.سید محمّد باقر سده ای، (مقدماتِ اصول)؛

22.شیخ محمّد رضا کلباسی، (منطق)؛

23.مجدالعلماء نجفی، (علوم طبیعی و ریاضی)؛

24.حکیم الهی میرزا ابوالقاسم گوگدی، (طب عملی).

این کتاب ابتکاری، اوّلین کتابی است که آیات قرآن را به صورت موضوعی با تسلسل طبیعی دسته بندی نموده است، و به بیش از 10 جلد می رسد که تا کنون دو جلد آن به چاپ رسیده است.

2. جامع الاخبار و الآثار عن النبی و الائمة الاطهار علیهم السلام؛

این کتاب در 14 جلد تنظیم شده است و تا کنون سه جلد آن چاپ شده و این سه جلد به منزله مقدمه اند برای تفسیر قرآن.

جلد اوّل: درباره فضل قرآن و مطالبی پیرامون اسماء قرآن، کیفیت نزول، جمع آوری، مصونیت از تحریف، موقعیت عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در ارتباط با قرآن و.... می باشد.

جلد دوم: درباره فضیلت هر یک از سوره های قرآن و آیات آن است که به ترتیب سوره ها و آیات تنظیم گردیده است.

جلد سوم: درباره خصائص قرآن است و در آن بعضی از ویژگی های قرآن از قبیل ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، حروف مقطعه، اسماء الحسنی، عدد اسماء اﷲ و اسم اعظم شرح داده شده است.

3. التفسیر المنسوب الی الامام العسکری علیه السلام؛

این کتاب تفسیر سوره حمد و بخشی از سوره بقره است که بعضی از علماء بر آن اعتماد کرده و از کتب ارزشمند محسوب می شود، اشکالاتی که در سند و یا دلالت آن بعضی از مستشکلان نموده اند در مقدمه کتاب جواب داده شده و رفع گردیده است، این کتاب با نسخه های فراوانی که نزد مؤسسه بوده مقابله و تصحیح گردیده است و اکنون برای دومین بار با تحقیقات جدید و استدراکات فراوان دیگر آماده چاپ است.

4. تأویل الآیات، (2جلد)؛

مؤلف این اثر علامه سید شرف الدین استرآبادی در این کتاب آیاتی را که تأویل شده به مدح اهل بیت علیهم السلام و اولیاء آن ها و ذمّ و نکوهش دشمنان اهل بیت علیهم السلام از طریق شیعه و سنی در دو جلد جمع آوری نموده.

ص: 249

این کتاب بعد از مقابله با چهار نسخه خطی و مصادر اصلی کتاب و ذکر اختلاف نسخ و شرح بعضی از لغات مشکل در حاشیه و اشاره اسناد هر حدیث در آخر آن چاپ شده است.

7. مکیال المکارم فی فوائد الدعاء القائم علیه السلام؛

این کتاب از تألیفات آیت اﷲ میرزا محمّد تقی موسوی فقیه احمدآبادی اصفهانی متوفای (1348ق) جدّ مادری آیت اﷲ ابطحی می باشد.

8. التحصین فی صفات العارفین؛

این کتاب تألیف جمال الدین احمد بن محمّد بن فهد حلی می باشد.

9. التمحیص؛

این کتاب تألیف محمّد بن همام اسکافی متوفای (336ق) می باشد.

10. نوادر المعجزات؛

این کتاب تألیف محمّد بن جریر طبری از اعلام قرن چهارم هجری می باشد.

11. التعریف؛

این کتاب تألیف محمّد بن احمد بن قضاعه از اعلام قرن چهارم هجری می باشد.

12. مزار مفید؛

این کتاب تألیف جناب محمّد بن محمّد بن نعمان متوفای (413ق) می باشد.

13. مائة منقبة؛

این کتاب تألیف محمّد بن احمد (ابن شاذان قمی) از اعلام قرن چهارم و پنجم هجری است.

14. نزهة الناظر؛

این کتاب تألیف حسین بن محمّد بن حلوانی از اعلام قرن پنجم هجری است.

15. المؤمن؛

این کتاب تألیف حسین بن سعید از اصحاب امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام می باشد.

16. فضائل الشیعه؛

این کتاب تألیف محمّد بن علی بن حسین (شیخ صدوق) متوفای (381ق) می باشد.

17. مصادقة الأخوان؛

ص: 251

این کتاب تألیف محمّد بن علی بن حسین (شیخ صدوق) متوفای (381ق) می باشد.

18. الاربعون حدیثاً؛

این کتاب تألیف محمّد بن احمد خزاعی از اعلام قرن پنجم هجری می باشد.

19. الخرائج و الجرائح؛

این کتاب تألیف سعید بن هبةاﷲ راوندی از اعلام قرن ششم هجری می باشد.

20. الاربعون حدیثاً؛

این کتاب تألیف منتجب الدین علی بن عبداﷲ رازی از اعلام قرن ششم هجری می باشد.

21. مثیر الاحزان؛

این کتاب تألیف جعفر بن نجیب ابن نما حلی متوفای 645ق. می باشد.

22. المزار؛

این کتاب تألیف محمّد بن مکی شهید اوّل از اعلام قرن هشتم هجری می باشد.

23. الاربعون حدیثاً؛

این کتاب تألیف محمّد بن مکی شهید اوّل از اعلام قرن هشتم هجری می باشد.

این کتاب شامل دعاهای حضرت زهرا علیها السلام و امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام و امام باقر علیه السلام می باشد؛

4. الصحیفة السجادیة الجامعه؛

این کتاب دارای دویست و هفتاد دعا از امام سجاد علیه السلام است، در حالی که صحیفه سجادیه مشهور پنجاه و چهار دعا بیشتر ندارد؛

5. الصحیفه الصادقیة الجامعه؛

این کتاب شامل هزار دعا از امام صادق علیه السلام است؛

6. الصحیفة الکاظمیة الجامعة؛

7. الصحیفة الرضویة الجامعه؛

این کتاب شامل دعاها و مناجات های امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام و امام زمان علیه السلام است.

8. الدلیل علی الصحائف الجامعه؛

9. فضیلت دعا و آداب و شرایط آن؛

10. فضیلت اذکار و صلوات و ختومات؛

بسمه تعالی

اهالی محترم اقلید فارس «ایدهم اﷲ تعالی»

نامه آقایان محترم با امضای زیادی واصل گردید. در مورد بازگشت جناب حجت الاسلام آقای سید محمّد باقر ابطحی «دامت افاضاته» با ایشان مذاکره شد و قرار شد انشاء اﷲ بزودی بدان منطقه بیایند و فعالیت های مذهبی خود را ادامه داده و امید است آقایان محترم نیز با جناب ایشان همکاری نموده و با اتحاد و همبستگی کامل وظیفه خطیر خود را در این موقع حساس به نحو احسن انجام دهند. از خدای تعالی ادامه توفیقات همگان را خواستارم. والسلام علیکم و رحمةاﷲ و برکاته.

روح اﷲ الموسوی الخمینی

حضرت آیت اﷲ حاج سید محمّد باقر موحد ابطحی اصفهانی هیچ گاه از اجتماع و مسائل اجتماعی و خدمت به مردم غافل نبودند و به همین دلیل کارها و خدمات اجتماعی فراوانی را انجام دادند که بعضی از آن ها از قرار ذیل می باشد:

1.بنیاد نهادن و سپس سرپرستی مرکز پژوهشی امام هادی علیه السلام در قم؛

2.بنیاد نهادن و سپس ریاست و سرپرستی حوزه علمیه امام هادی علیه السلام در قم؛

3.تبلیغ در اقلیدِ فارس؛

4.اعزام مبلغ به بعضی از شهرستان ها منجمله: شهرستان اقلید و سرحد و چهاردانگه آباده و... به صورت منظم و پی در پی در حدود سی سال؛

5.مناظره مشهور و بسیار قوی ای با «بن باز» امام جماعت وهابی مسجد الحرام؛

6.ساخت درمانگاه ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در حومه شهرستان اقلید فارس؛

7.ساخت بیمارستان ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در شهرستان اقلید فارس؛

8.ساخت چند مسجد در شهرستان اقلیدِ فارس؛

9.ساخت مسجد در چهاردانگه؛

ص: 255

10.ساخت هنرستان صنعتی در شهرستان اقلید فارس؛

11.ساخت کارگاه قالی بافی در شهرستان اقلید فارس؛

12.ساخت پایگاه بزرگ امام رضا علیه السلام در اصفهان؛

13.همکاری در احداث لوله کشی آب مازندران؛

14.ساخت کارخانه قند در شهرستان اقلید فارس؛

15.بازسازی امام زاده سید محمّد در شهرستان اقلیدِ فارس؛

16.طرح نقشه جامع مسجد جمکران؛

17.ساخت حوزه علمیه در شهرستان اقلید؛

18.ساخت مساجد بسیاری در ییلاق استان فارس؛

19.تأسیس کتابخانه در اقلید؛

20.تأسیس حوزه علمیه در اقلید؛

21.احداث چندین حمام در شهر و روستا؛

22.پروژه احداث تونل اباصالح عجل الله تعالی فرجه الشریف به طول 2610 متر در گردنه تیمارگون اقلید.

جناب حجت الاسلام و المسلمین سید مهدی حائری قزوینی پیرامون ایشان می نویسد:

«حضرت آیت اﷲ حاج سید محمّد باقر موحدّ ابطحی، از شخصیت های علمی برجسته قم است و کارهای مهمی در زمینه های فقه و حدیث و تفسیر و غیر این ها دارد که از آن ها دو جلد کتاب «المدخل الی تفسیر الموضوعی للقرآن الکریم» و نیز تحقیق و پاورقی کتاب های بسیاری منتشر شده است».(1)

1. صاحب «گنجینه دانشمندان»؛

جناب شیخ محمد شریف رازی پیرامون ایشان می نویسد:

«جناب حجت الاسلام و محقق فهام و مفسر علام آقای حاج سید محمّد باقر ابطحی تدریس فقه و اصول را برای عده ای از محصلین می نمایند».(2)

2. آیت اﷲ سید احمد فقیه امامی؛

مرحوم آیت اﷲ سید احمد فقیه امامی درباره ایشان می فرمایند:

«ایشان علامه مجلسی زمان و احیاگر آثار و اخبار و احادیث اهل بیت علیهم السلام در این دوره و از نظر علمی و معنوی در سطحی بسیار برجسته هستند».(3)

موحد ابطحی«رضوان اﷲ تعالی» دعوت حق را لبیک گفته و روح بلندش به ملکوت اعلی پیوست.

حقیر که از دوران جوانی با آن فقید سعید ارادت داشته و سالیان متمادی با ایشان حشر و نشر داشتم و از نزدیک در جریان فعالیت های دینی و علمی و خدماتی آن بزرگوار بودم ایشان را حقیقتاً انسانی شایسته، فقیهی خستگی ناپذیر، معلم اخلاق و استاد بزرگ علم و ادب می دانستم که دارای کمالات معنوی و فضائل و مکارم عظیم اخلاقی بود.

روش زندگی آن عالم بزرگوار برای حوزه ها علمیه و آقایان طلاب و مؤمنین درس و الگو بود. او با این که به مراتب بالای اجتهاد و علم و عمل نائل گشته بود، ولی مانند یک سرباز فداکار و خدوم برای مولای خود حضرت بقیةاﷲ الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف جان فشانی می نمود و یاد و ذکرش وجود مقدس آن حضرت بود و در شهرهای مختلف بخصوص اصفهان و اقلید مصدر خدمات علمی و فرهنگی و عام المنفعه بود.

آن فقید سعید با تأسیس مدرسه حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در حوزه علمیه قم افتخار دیگری برای خود به جای گذاشت و در آن مدرسه با تحقیق در تراث علمی و فقهی عالمان بزرگ بخصوص کتاب شریف «عوالم العلوم» یادگارهایی از خود به جای گذاشت که همه آن ها جاویدان خواهد بود الحق باید گفت عاش سعیدا و مات سعیدا.

این مصیبت بزرگ را به پیشگاه حضرت ولی اﷲ الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف و حضرات علمای اعلام و آیات عظام و حوزه های علمیه و نیز به بیت مکرم و شریف و خاندان اصیل آن مرحوم، بخصوص حضرات آیات برادران بزرگوارشان و علویه مکرمه و مردم شریف

ص: 259

اصفهان و اقلید تسلیت گفته و برای همه صبر جمیل و اجز جزیل و برای آن عالم عظیم القدر علوّ درجات و غفران الهی را از خداوند متعال مسألت دارم.

5 ربیع الثانی 1435ق. لطف اﷲ صافی

3. آیت اﷲ العظمی شیخ حسین مظاهری «مد ظله»؛

متن پیام این مرجع عالی قدر از قرار ذیل می باشد:

بسم اﷲ الرّحمن الرّحیم

ارتحال عالم جلیل القدر حضرت آیت اﷲ آقای حاج سید محمّد باقر موحد ابطحی«قدس سره» موجب تأسف گردید.

این فقیه بزرگوار که در خاندانی مکرم و در نزد اساتید عالی قدری هچون حضرت آیت اﷲ العظمی بروجردی«رضوان اﷲ تعالی علیه» پروش یافته بودند، عمر شریف خود را در خدمت به اسلام و مسلمین و حوزه های علمیه، خصوصاً در نشر تراث مقدس اهل بیت علیهم السلام سپری کردند.

فقدان این عالم ربانی را به همه بازماندگان گرامی ایشان خصوصاً حضرات آقایان اخوان محترمشان و هم چنین به شاگردان و ارادتمندان ایشان تسلیت می گوییم و از خداوند تعالی رحمت و رضوان و علوّ درجات آن فقیه فقید را مسألت می کنم.

6 ربیع الآخر 1435ق. حسین مظاهری

4. آیت اﷲ العظمی مکارم شیرازی «مد ظله»؛

متن پیام این مرجع عالی قدر از قرار ذیل می باشد:

بسم اﷲ الرّحمن الرّحیم

فقدان عالم ربانی مرحوم مبرور آیت اﷲ سید محمّد باقر ابطحی اصفهانی «قدس سره» موجب تأثر شدید گردید.

ص: 260

آن عالم ربانی در عمر شریف خود خدمات بسیاری نسبت به اسلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام و تربیت طلاب و اعزام مبلغ به مناطق محروم انجام داد و کتب سودمندی از خود با یادگار گذاشت.

اینجانب رحلت آن فقید سعید را به حوزه علمیه قم و بیت شریف آن مرحوم صمیمانه تسلیت عرض می کنم، خداوند او را غرق رحمت واسعه خود گرداند و به بازماندگان صبر و اجر فراوان عنایت فرماید.

ناصر مکارم شیرازی

غیر از مراجع عظام از سوی ریاست قوه قضائیه آیت اﷲ شیخ صادق لاریجانی، رئیس حوزه علمیه آیت اﷲ بوشهری و رئیس جمهوری و رئیس مجلس شورای اسلامی آقای علی لاریجانی هم پیام های تسلیت و تکریم این عالم فرزانه صادر گردید.

ص: 261

قمی هم، فقیه اهلبیت عصمت و طهارت علیهم السلام مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ علی اصغر فقیهی قزوینی رحمة الله بودند.

ولادت و تربیت در چنین خانواده و خاندان با علم و تقوایی زمینه را برای رشد علمی و معنوی آیت اﷲ مؤیدی به خوبی فراهم کرد ایشان که از همان طفولیت بسیار با هوش و پر جنب و جوش بودند بسیار مورد علاقه جدی مادری شان مرحوم مؤیدالشریعه بودند. مرحوم مؤیدالشریعه شخصیتی بسیار لطیف و نیک محضر و مودب به آداب روحانیت بودند و اغلب اوقات این نوه دلبند خود را با خود همراه کرده و مسائل دینی و عبادی را به او می آموختند چنان که گاهی اوقات که در محافل خانوادگی و غیر آن برخی سوالات شرعی در باب احکام نماز پیش می آمد ایشان در شش یا هفت سالگی به آن پاسخ می داد و این امر موجب تعجب حاضران می شد.(1)

شهید مؤیدی قمی از همان سنین نونهالی صدای دل نشین و خوشی داشت و آن را نیز در جهت مسائل دینی استفاده می کردند نقل می کنند ایشان در هفت سالگی در جشن های نیمه شعبان چهار پایه ای می­گذاشت و بر فراز آن می رفت و در مدح حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف مدیحه خوانی می کرد و جمعیت فراوانی جهت استماع اشعار ایشان جمع می شد و بعدها ایشان این صوت خوش را در خدمت اسلام و انقلاب قرار داد.(2)

علمی شان بیفزایند.(1)

سال ورود معظم له به حوزه علمیه قم قبل از بنای مسجد اعظم (مسجد حضرت آیت اﷲ بروجردی) سال 1338 بوده است.

زوجه ایشان دختر آیت اﷲ حاج شیخ علی اصغر فقیهی قزوینی از فقهای خوشنام و مدرسین حوزه علمیه قم بودند.(1)

به یاد دارم که یک روز عصر بعد از اتمام درس حضرت امام به همراه دو سه نفر از مسجد اعظم خارج شده و به دنبال ایشان راه افتادیم در مقابل پل آهنچی همراهان رفتند و من از فرط علاقه ای که به امام داشتم باز هم به دنبال ایشان رفتم تا حضرت امام به کوچه حرم نما رسید که از آن جا کوچه باریک می شد، حضرت امام وقتی متوجه شدند که من پشت سر ایشان هستم برگشتند و فرمودند شما فرمایشی دارید؟ گفتم نه آقا، من دوست دارم شما را همراهی کنم ایشان فرمودند ممنونم. بگذارید من تنها بروم، سپس دستور دادند که من برگردم چرا که دوست نداشتند عده ای به عنوان ملازم و همراه پشت سرشان حرکت کنند.(1)

4. تفسیر موضوعی قرآن شامل؛ تفسیر اسماء الحسنی، صفات ثبوتیه و سلبیه، عدل الهی، شبهات و جواب های آن ها توحید از آیات قرآن شامل: برهان فطرت، برهان نظم، برهان وجوب و امکان، برهان حرکت، برهان فقر و غنی، برهان تمانع، برهان فرجه، برهان صدیقین، برهان علیت، برهان صرف الوجود و برهان علمی.

5. سرگذشت زنان نام برده در قرآن؛

6. قرآن و عترت؛

7. راه های توسعه تفسیر قرآن در حوزه علمیه؛

8. ترجمه قرآن به زبان فارسی؛

9. تفسیر ترتیبی؛

10. سی قدم تا کوی دوست به انضمام احکام روزه؛

11. تفسیر حبل المتین؛

12. ترجمه و شرح نهج البلاغه؛

13. منشور حکومت اسلامی از دیدگاه امام علی علیه السلام؛

14. ترجمه و شرح صحیفه سجادیه.(1)

کودکان و خردسالان نیز احترام بسیاری قائل بودند و با الگو گرفتن از حضرت رسولt همیشه در سلام کردن به کودکان پیشی می گرفت.(1)

آیت اﷲ مؤیدی از ابتدای جوانی تا انتهای زندگی به نظم در امور و برنامه ها و داشتن روحیه تلاش و پشتکار بسیار اهمیت می داد و در سخنرانی ها و تدریس دیگران را به این مهم سفارش می کرد، وجود نظم و جدیت نیز برکت خاصی به کارها و برنامه ها و اقدامات ایشان داده بود.

سفر و حضر در حال سلامت و بیماری در زندان و تبعید و در هر حالی با قرآن انس داشت مداومت ایشان در قرائت روزانه قرآن تا پایان عمر ادامه داشت و هیچ امری مانع از آن نبود و یکی از توصیه های همیشگی ایشان به دیگران انس با قرآن کریم و مداومت در قرائت و تدبر در آن بود. آیت اﷲ مؤیدی به جهت فراگیر شدن قرائت و انس با قرآن اقدام به برپایی جلسات قرآن می نمود و در برخی مناطق اقدام به تشکیل هیئت قرآن و جلسات هفتگی قرآن نمود و اکنون قریب به نیم قرن از عمر این جلسات و هیئات می گذرد و افراد بسیاری در این مراسم با قرآن و معارف آن آشنا شدند.(1)

آیت اﷲ مؤیدی نیز مانند افراد دیگری که در خانواده های متدین پرورش می یابند از کودکی با عشق و محبت پیامبر و اهل بیت علیهم السلام مانوس بودند اما ایشان به همان محبت خاص اکتفا نکرده و با دو بال معرفت و طهارت روز به روز بر عمق عشق و محبت خود به اهل بیت علیهم السلام می افزود او تمام زندگی پر برکت خود را وقف ثقلین نمود، محور و منبع کمالات و سجایای اخلاقی ایشان پیوند روحی آن عالم ستوده با اهل بیت علیهم السلام به خصوص حضرت سید الشهداء علیه السلام بود آیت اﷲ مؤیدی از همان کودکی با مداحی و روضه خوانی نام خود را در زمره ذاکران امام حسین علیه السلام ثبت نمود و این توفیق را داشت که تا آخر عمر به آستان حضرتش خدمت کند. این عالم قرآنی شخصی مقتصد و قانع و میانه رو بود چنان که در احادیث حتی اقتصاد در امور حلال نیز مدح شده چه رسد به این که انسان در امور شبهه ناک یا حرام زیاده روی کند آن مرحوم دل بسته دنیا نبود و حتی منزل شخصی خود را به عنوان حسینیه وقف نمود و سعی بلیغی در اقامه شعائر و مجالس اهل بیت علیهم السلام داشت و بیش از چهل سال در این حسینیه اقامه عزا کرد و در این مراسم خود متکفل امور پذیرایی و رتق و فتق امور بودند و در هنگام ذکر مصیبت همواره قطرات اشک بر گونه هایش جاری بود.(2)

سیره ایشان این گونه بود که همیشه پیش از درس به حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام مشرف می شد و به صورت ایستاده زیارت نامه می خواند هم چنین به هر کدام از اعقاب و مشاهد مقدسه نیز مشرف می شد زیارات وارده مخصوص هر امام و زیارت جامعه کبیره زیارت امین اﷲ و... را به

ص: 269

صورت ایستاده می خواند که گاهی یک ساعت یا بیشتر طول می کشید این در حالی بود که از درد پا نیز رنج می برد.(1)

ایشان همیشه به دیگران و به خصوص به اطرافیان توصیه می کردند که مراسم اهل بیت علیهم السلام را با شکوه و عظمت برگزار کنید و از شرکت در چنین محافلی غفلت نکنید تا خیر دنیا و آخرت نصیبتان شود این عشق و علاقه معظم له به اهل بیت علیهم السلام موجب شده بود که خداوند متعال نیز محبت ایشان را در قلوب دیگران قرار داده و موجب عنایت اهل بیت علیهم السلام قرار گیرد.

از ایشان نقل شده است:

«اوائل که به تهران رفتیم مدتی در منزلی مستاجر بودیم بعد از مدتی صاحب خانه گفت من به این خانه احتیاج دارم لطفا منزل دیگری پیدا کنید من هم مدتی به دنبال منزل گشتم ولی مورد مناسبی پیدا نکردم تا این که روزی شخصی نزد من آمد و گفت من منزلی دارم و می خواهم آن را به شما بفروشم بنده به ایشان گفتم من پول خرید منزل ندارم گفت هر مقدار که دارید بدهید ما بقی را نیز هر وقت داشتید بدهید گفتم من فقط یک تکه زمین در جمکران دارم (آن زمان زمین های جمکران بیابان بود و ارزش مادی خاصی نداشت) وی گفت من بدون این که آن زمین را ببینم این منزل را با آن زمین مبادله می کنم ما نیز قبول کردیم وقتی کار تمام شد من بسیار متعجب شدم که این شخص چرا چنین معامله ای کرد علت را جویا شدم پاسخ داد دیشب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدیم به من فرمود: باید آن منزل را به این حاج شیخ بفروشی. ما اصلا منزل را ندیده بودیم وقتی دیدیم متوجه شدم منزل بسیار خوبی است و خداوند متعال را بسیار شکر کردیم».(2)

ص: 270

فرزند شهید مؤیدی با اشاره به لحظات پایانی حضور شهید مؤیدی در کنار خانواده، گفت: پدرم حتی زمانی که به مکه مکرمه مشرف شده بود ما را به برگزاری منظم برنامه های دینی به ویژه عزاداری اهل بیت علیهم السلام و خاندان رسول اﷲtتوصیه می کرد به طوری که حتی در شب شهادتش از مکه به ما پیام داد مبادا در این مدت که نیستم در برگزاری محافل و برنامه های دینی و قرآنی کوتاهی کنید بلکه در هر شرایطی باید محفل عزاداری را به پا دارید.(1)

می فرمود: نباید که طاعات و عبادات به این ماه منحصر شود و باید دانست هر کس که امروزش مانند دیروزش باشد دچار خسارت شده است ما هم باید ببینیم که آیا ماه رمضان امسال نسبت به ماه رمضان گذشته رشد داشته ایم یا دچار پس رفت شده ایم؟ در سایر مقوله های عبادی نیز همین گونه استمرار و عدم اکتفا به عبادت های مقطعی شرط رسیدن به روح عبودیت است.(1)

از طریق این دارالقرآن 150 یتیم را در مشهد مقدس تحت پوشش داشت و به اموری هم چون لباس، تعذیه، هزینه های تحصیلی و مدرسه و سایر مسائل آنان رسیدگی می کرد.(1)

پیشنهاد آیت اﷲ مؤیدی به مسئولین استان و به همراهی علمای حاضر در منطقه مانند مرحوم آیت اﷲ کفعمی خراسانی، مرحوم حجت الاسلام شهید شیخ علی مزاری و مرحوم آیت اﷲ سید مهدی عبادی موفق به تأسیس یک حوزه آبرومند با زیر بنای چهار هزار متر و به سبک مدرسه فیضیه قم در آن منطقه شد. این حوزه علمیه بعدها منشأ خدمات زیادی در استان سیستان و بلوچستان گردید و عده ای از طلاب آن در جنگ تحمیلی به فیض شهادت نائل آمدند.(1)

در کنار تأسیس حوزه علمیه یکی از برنامه های ثابت این شهید روحانی برگزاری کلاس های عقیدتی برای کارمندان دولت و معلمین آموزش و پرورش بود هم چنین کلاس های جداگانه ای به عنوان تفسیر نهج البلاغه عقاید کلام برای اقشار مختلف برگزار می نمود و مورد استقبال گسترده ای واقع شد. علاوه بر آن صدا و سیمای استان نیز از ایشان درخواست برگزاری کلاس هایی برای پخش در رادیو و تلویزیون نمود که با موافقت ایشان برنامه های احکام نهج البلاغه و تفسیر در صدا و سیمای استان سیستان و بلوچستان برگزار و پخش شد.(2)

ایشان در سالیان ابتدایی انقلاب مسئولیت هایی را پذیرفت و خدمات دینی و سیاسی را به انجام رساند، از سال 1362ش. عضو فعال جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و قبل از آن عضو جامعه روحانیت تهران بود و در وقایع سیاسی اجتماعی مهم حضور متعهدانه داشت.(3)

آیت اﷲ مؤیدی در طی این سال ها تلاش فراوانی برای گسترش تفسیر و رسمی شدن آن در حوزه انجام داد او به همراه برخی دیگر از اساتید موفق شدند مجمعی متشکل از هشتصد نفر از اساتید تفسیر حوزه تشکیل دهند اساتید مزبور نیز جمعی از اساتید صاحب نام و پرآوازه علم تفسیر را به عنوان «مجمع عالی تفسیر حوزه علمیه قم» برگزیدند. و ایشان را با رأی قاطع به عنوان رئیس مجمع انتخاب نمودند.(4)

ص: 276

بعد از تبعید امام خمینی به ترکیه خفقان شدیدی در کشور حاکم شد و فضا به گونه ای بود که کوچک ترین حرکت، سخن یا اطلاعیه ای از امام منجر به دستگیری و مجازات می شد که در چنین شرایطی شاگردان امام از جمله آیت اﷲ مؤیدی با برگزاری جلسات دعای توسل و شیوه ای خاص و انقلابی نام امام و نهضت را زنده نگه می داشتند، که در انتهای این مراسم آیت اﷲ مؤیدی به زبان عربی با ذکر نام امام خمینی برای ایشان دعا می کردند و مخالفین و کسانی که ایشان را دستگیر می کردند را مورد لعن قرار می دادند.(1)

این شیوه مبارزه در مدت کوتاهی جای خود را در بین طلاب انقلابی پیدا کرد به گونه ای که بعد از پایان نماز جماعت مغرب و عشای حضرت آیت اﷲ مرعشی نجفی همه طلبه ها جمع می شدند و کم کم بزرگان نیز به آنان پیوستند.[(2)]

[(3)]

در یکی از این جلسات که آیت اﷲ مؤیدی برای حضرت امام این طور دعا کرده بود «اللّهم اصرف عنه کید الکیده؛ خدایا مکر و نیرنگ نیرنگ بازان را از او بر طرف کن» نیروهای شهربانی در بین خودشان آیت اﷲ مؤیدی را به (کید الکیده) می شناختند، ایشان به خاطر دستگیر نشدن و در امان ماندن از شر ساواک در رفت و آمد خود احتیاط می کردند ولی در برهه ای از زمان این احتیاط را کنار گذاشتند که توسط ساواک دستیگر می شود و بعد از چند روز بازداشت و تشکیل پرونده ایشان را به مدت چهار ماه به دامغان تبعید کردند.(4)

شاه پهلوی آغاز شد ایشان نیز از سال 1342 به صورت جدی و فعال وارد میدان مبارزات سیاسی شدند و شانزده سال تمام با وجود فراز و نشیب های فراوان و شکنجه ها و تبعیدها و زندان ها مبارزه کردند و از هیچ خطری نهراسیدند.(1)

ص: 282

محمّدصادق نجمی پس از یک سال و اندی توقف در تبریز و تکمیل ادبیات نزد پدر و مدرسه طالبیه تبریز در آخر تابستان سال 1332ش. رهسپار حوزه علمیه قم شد. برای مدتی در مدرسه فیضیه سکونت گزید و در ایّام تحصیلی قسمتی از کتاب مطولّ را نزد آقا شیخ ابوالفضل علمایی سرابی و بخش دیگرش را در فصل تابستان که در مشهد بود نزد آقا شیخ عبد اﷲ نورانی خواند. بعدها در مدرسه آیت اﷲ بروجردی (خان) حجره گرفت و دیگر متون و کتاب های رایج در منطق و فلسفه و فقه و اصول و غیره را به ترتیب نزد استادان مربوطه آموخت. شرح شمسیه را بطور خصوصی نزد آقای اسماعیل صائینی زنجانی، شرح منظومه سبزواری را از استاد شهید مفتح (1358ش) و فلسفه را در روزهای پایانی هفته که استاد شهید مرتضی مطهری (1358ش) در قم تدریس می کرد و هم چنین از محضر آقا سیّد محمّدحسن الهی طباطبایی فراگرفت.

دو جلد شرح لمعه را در محضر آقا سیّد جواد خطیبی که در تدریس این کتاب معروف و سابقه طولانی داشت و برخی باب های دیگر را نزد حاج شیخ محمّد حقی سرابی(متوفای 1419ق) و قسمتی را هم که تدریس آن رایج نبود با یکی از دوستانش مباحثه کرد. قوانین الاصول را از آیت اﷲ سیّد عبدالکریم موسوی اردبیلی، بخش های مختلف رسائل شیخ انصاری را نزد آیات بزرگوار میرزا علی اکبر مشکینی (1428ق) حاج شیخ جعفر سبحانی، حاج شیخ علی احمدی میانجی (1420ق) خواند.

مکاسب را هم نزد آقایان یاد شده (مشکینی و سبحانی) فراگرفت. بخش مهم کفایه الاصول را از محضر آیت اﷲ سید محمدباقر سلطانی طباطبایی (متوفای 1418ق) و حاج میرزا محمّد مجاهدی (متوفای 1380ق) استفاده کرد.

در مباحث تفسیری آیات عظام آقایان میرزا ابوالفضل زاهدی قمی (متوفای 1398ق) علّامه طباطبایی (متوفای 1402ق) مشکینی،خزعلی شرکت کرد و بهره ها برد. در سال هایی که در مدرسه حجتیه سکونت داشت به بخشی از هیئت قدیم و پس از آن با مباحث هیئت جدید که توسط آیت اﷲ حسن زاده آملی تدریس می شد آشنا گردید.

ص: 286

آقای نجمی در دروس اخلاق و شرح دعای ندبه آیت اﷲ شیخ عباس تهرانی که در مدرسه حجتیه و به دستور آیت اﷲ حجت تشکیل شده بود حضور می یافت و در برخی شب های جمعه در جلسه درس اخلاق و دعای کمیل آقا سیّدحسین معروف به پیرمرد که از نظر معنوی و تربیتی مفید بود شرکت نمود و بهره های فراوان برد.

پس از اتمام دوره سطح در سال 1344ش. آقای نجمی تصمیم گرفت که در مباحث و دروس خارج فقه و اصول استادان مجرّب شرکت کند. او در سال 1345 به طور رسمی در درس خارج فقه آیت اﷲ شریعتمداری (1406ق) که به طور خصوصی و با حضور 50 نفر در خانه و سپس به طور عمومی در مسجد اعظم برگزار می شد و بحث آن پیرامون (صلاة) بود شرکت نمود و تقریرات این درس را نگاشت. مدتی هم دروس خارج فقه آیت اﷲ سیّد محمّدرضا گلپایگانی (1414ق) و پس از آن به طور مرتب در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات آقایان سیّد محمّد محقق داماد (1388ق) حاج شیخ مرتضی حائری (1406ق) و هر گاه به مشهد سفر می کرد در دروس خارج آیت اﷲ میلانی (1395ق) حاضر می شد و استفاده می کرد.

آقای نجمی در این سال ها 6جلد از تفسیر المیزان را با دو نفر از هم درسان خود مباحثه نمود و در جلساتی که شب های پنج شنبه و جمعه در کتابخانه مدرسه حجتیه توسط آیت اﷲ ناصر مکارم شیرازی برای علاقه مندان به نگارش تشکیل می شد حضور پیدا کرد و با علاقه مندی آموزش های لازم را فراگرفت.

سابق بر این در هریس برای بجه هایی که قرآن را ختم می کردند مهمانی برگزار می شد. بچه ها را صف کرده سرود و شعر قرآنی می خواندند و بعد از تلاوت قرآن به دهان آن نوجوان که جلسه برای او بود نبات می گذاشتند. بنده چون تلاوت قرآن را زود یادگرفتم پدرم به خاطر علاقه زیادی که به من داشت برایم این مهمانی را برگزار کرد. بچه ها و بزرگترهای هریس هم در این مهمانی شرکت کردند.

پدرم هر وقت کسالتی داشت منبر می رفت و حالش خوب می شد. او علاقه زیادی به منبر و تدریس و مطالعه داشت... .

وقتی به مدرسه طالبیه تبریز وارد شدم روزهای اول برایم جذابیّت بسیاری داشت در عین حال نگران آینده بودم و از رفت و آمدهایی که در آن جا می متعجب بودم و احساس غربت می کردم. به هر حال من بچه روستا بودم و تا آن زمان شهر را ندیده بودم... .

پدرم با دیدن چهره نگران و حیران بنده با صحبت هایش به من دلداری می داد و می گفت: من شما را این جا آوردم که در این مدرسه علوم دینی به یادگیری قال الباقر و قال الصادق مشغول شوید. از نظر معیشت خدای متعال ضامن روزی همه بنده های خود است ولی کفیل روزی طلبه و آخوند می باشد. خوب درس بخوان و ملّا و باسواد شو. من به گفته های ایشان متقاعد شدم و برای یادگیری بهتر و بیشتر با خود تعهد قلبی بستم.

از موجبات روی آوری من به تحصیل علم و دانش و طلبگی دو عامل بود؛

1. روحانی بودن پدرم که عاشق کتاب و مطالعه بود و هیچ گاه اطرافش از کتاب خالی نبود و این در حالی بود که در آن دوران دسترسی به نشریات مذهبی مشکل بود و به جز هفته نامه ندای حقّ و مجله مکتب اسلام نشریه دیگری وجود نداشت... او مدتی طولانی جزء مشترکان این هفته نامه بود. وقتی به بهانه های مختلف از سوی رژیم این مجلات توقیف شد پدرم بسیار ناراحت و بی صبرانه منتظر رفع توقیف آن بود و چنین محیطی در جلب توجه من و ایجاد علاقه من به مطالعه و درس بسیار تأثیر داشت.

همان گونه که در بینش اجتماعی و سیاسی ام بی تأثیر نبود و جالب این که اولین مقاله ام تحت عنوان صبر از نظر اسلام در همان هفته نامه ندای حق چاپ و منتشر شد.

ص: 288

2. تشویق و ترغیب پدر علاوه بر شرایطی که پدرم در محیط خانه فراهم ساخته بود با سخنان پند آمیزش مرا به درس و بحث تشویق و ترغیب می کرد و از مزایای علم و دانش و تکامل معنوی با من سخن می گفت. او گاهی با این جمله مرا خطاب قرار می داد و می گفت: اگر بخواهی به مراتب عالی علمی و عملی نایل گردی، باید اراده ات قوی و همتت عالی باشد و خواهان رسیدن به مرتبه بزرگان دینی باشی. زیرا اگر قصد کنی که به درجه علّامه حلّی برسی به مرتبه یک عالم متوسط خواهی رسید.

در همان سال اول ورودم به قم، دو سیّد بزرگوار شهیدان سیّدمجتبی نوّاب صفوی و سیّد محمّد واحدی (1334ق) یا قیافه های نورانی در نماز جماعت مدرسه فیضیه توجه مرا به خود جلب کردند. آنان با سخنرانی های شورانگیز خود برضد طاغوت در گرایش من به مسائل و مباحث سیاسی تأثیر عمیق داشتند. حضور شهید نوّاب صفوی در نماز جماعت فیضیه با آن قیافه معنوی و عمامه سبز که به صورت ساده و در آخر صفوف عبای خود را زیرانداز می کرد برای همه کسانی که با مبارزه او با بی دینی و حرکتش در اعدام انقلابی کسروی، هژبر و رزم آرا آشنا بودند جاذبه خاصی داشت.

آزادی خلیل طهماسبی عامل مستقیم اعدام رزم آرا از زندان و ورودش به قم و اجتماع مردم در خیابان های این شهر برای تقدیر از این سمبل شجاعت و از خودگذشتگی در راه ایمان و عقیده خاطره ای جالب و فراموش نشدنی و برای من شورانگیز و حرکت آفرین بود.

این علاقه موجب شد که جریان حرکت فدائیان اسلام تا محاکمه آنان را ترغیب کنم.

شهادت شهید واحدی به دستور تیمور بختیار و شهامت و شجاعت شهید نوّاب و یارانش در جلسات محاکمه و گفتن تکبیر وقتی آنان را برای اعدام به طرف میدان تیر حرکت دادند، نقل مجالس و درس عشق و فداکاری بود، و بیش از پیش در روحیه این جانب اثر گذاشت. عکس شهید نوّاب را که با لباس شخصی و بدون عمامه در دادگاه نظامی حاضر شده بود در همان تاریخ پشت جلد کتاب عروة الوثقی چسبانده بودم و هر وقت نگاه می کنم برای من جالب و خاطره انگیز است. این جریانات موجب شد که به عالمان مبارزی هم چون آیت اﷲ کاشانی ارادت بیشتری پیدا کنم.

ص: 289

موضوع مختلف را برگزید و به نقد وبررسی آن پرداخت. در ضمن صحیح مسلم را که اهمیت قسمت احادیث و رجال آن قرین صحیح بخاری و هم دوش با آن بود با توجه بیشتر مطالعه نمود و یادداشت هایی تهیه کرد. در اثنای مطالعات و بررسی ها کتاب هایی را که احتمال می رفت با سیر مطالعاتش ارتباط دارد ملاحظه نمود. حاصل مطالعات و نگاشته های خود را نخست با متفکر بزرگ اسلامی حضرت آیت اﷲ علّامه حاج شیخ عبدالحسین امینی (1390ق) در میان گذاشت و پس از تأیید و تشویق این بزرگوار جزوات یاد شده را به محضر استاد علّامه سیّدمرتضی عسکری (1429ق) عرضه نمود که علاوه بر تحسین و تأیید نامبرده با ترغیب و راهنمایی های لازم ایشان نگاشته های یاد شده را با نام سیری در صححین و با مقدمه ایشان چاپ و منتشر ساخت.

دو نوبت ترجمه عربی آن را در سال های 1408ق. با نام «تأملّات فی صححین» و در سال 1419ق. با نام اضواء علی الصّححین چاپ و منتشر نمود.

پس از آن بارها انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین آن کتاب را در دو جلد و به نام های 1. توحید از نظر صححین، 2. نبوّت و خلافت در نظر صححین، به چاپ رساند و در دسترس عموم قرار داد.

مؤسسه بوستان کتاب وابسته به مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه این کتاب را در یک جلد با اصلاحات لازم در قطع وزیری در چند نوبت چاپ و منتشر ساخت.

کتاب یاد شده به زبان های اردو و ترکی آذری ترجمه و منتشر شده است.

استاد نجمی پیرامون این این اثر خود توضیحاتی داده که خواندن آن خالی از فایده نیست.

«...من تلاش های بسیاری برای جستجوی کتاب صحیح بخاری انجام دادم چرا که علاقه فراوانی برای مطالعه این کتاب داشتم. به کتاب خانه های مدرسه فیضیه و مسجد اعظم قم که از کامل ترین کتابخانه های قم بودند مراجعه کردم آن را نیافتم. در آن سال ها آقای دوزدوزانی از مدرسان حوزه به حج مشرف شده بود، به دیدن ایشان رفتم. ایشان یک دوره کامل صحیح بخاری را از مکه خریداری کرده بود. از ایشان درخواست نمودم تا آن را به طور امانت برای مطالعه در اختیارم بگذارد. چون رابطه دوستی داشتیم موافقت کردند و به من امانت دادند. این کتاب را در یک دوره مطالعه کردم

ص: 291

و بیش از سی حدیث جالب را که در نکوهش خلفا و فضائل ائمه اطهار علیهم السلام بود یادداشت نمودم و کتاب را برگرداندم. پس از مدتی آیت اﷲ علّامه امینی در تابستان سال 1347 به شرفخانه آمد و یک ماه در آن جا منزل ما بود و نزد ایشان می. ایشان در جلسات ضمن صحبت احادیث بسیاری نقل می کرد، و من در مورد احادیث اظهار نظر می نمودم غالب احادیثی را که ایشان نقل می کرد من از قبل یادداشت کرده بودم. یک وقت علت را جویا شد. مطالب و احادیث یادداشت شده را به ایشان دادم. احادیث و مطالبم را تأیید و مرا بر ادامه کار بسیار تشویق کرد...

دو دوره صحیح بخاری چاپ استامبول را در تبریز خریدم و تصمیم گرفتم جزوه ای جیبی تهیه کنم و خلاصه ای از حالات راویان احادیث آن را یادداشت نمایم. پس از آن تصمیم گرفتم صحیح مسلم را هم مطالعه کنم. این کتاب را هم تهیه کردم و دو صحیح را بارها مطالعه نمودم و بر یادداشت های قبلی ام مطالبی افزودم...

زمانی شنیدم که آیت اﷲ علّامه سیّد مرتضی عسکری از عراق به ایران آمده است. من کتاب عبد اﷲ سبا را از قبل مطالعه کرده و با نام ایشان آشنا بودم. علّامه عسکری در میدان شهدای تهران منزل داشت و هر هفته صبح های پنج شنبه جلسه ای در منزلشان تشکیل می شد و علما و فضلای تهران در آن جلسه شرکت می کردند. روزی بنده با آقایان امامی کاشانی و مهدوی کنی و چند نفر دیگر به منزل ایشان رفتیم. موضوع جلسه پیرامون احادیث و تحریفاتی که در احادیث شده مطرح بود. من با صراحت اظهارنظر می کردم و گفته هایم مفیدتر از دیگران بود. زیرا مطالب را قبلا گردآوری و بررسی کرده و در جزوه ای نگاشته بودم. وقتی جزواتم را علّامه عسکری مطالعه کرد مرا بسیار تشویق نمود و از کارم استقبال کرد و گفت اگر کتاب را چاپ کنید من قبل از آن مقدمه ای می نویسم. من که هیچ گمانی نداشتم که روزی کتابم با مقدمه ایشان چاپ شود، نگاشته هایم با نام سیری در صححین و با مقدمه علّامه عسکری چاپ و منتشر شد. یک نسخه آن را به آقای فلسفی اهدا کردم. ایشان هم مرا حمایت و تشویقی شایسته نمود. در قم سخنرانان و منبری های معروف از جمله آقای سیّد مرتضی برقعی که از وعاظ و منبری های رسمی بود در سخنرانی هایش از کتابم بسیار تعریف کرد.»

ص: 292

اصلاحات در سال 1380ش. توسط مؤسسه فرهنگی مشعر به صورت کتاب مستقل در چند نوبت چاپ و منتشر شد.

وی انگیزه خود را از نوشتن این اثرمشاهده وضعیت رقّت بار قبور ائمه اطهار علیهم السلام و صحابه و عدم توجه مورّخان در نگاشته های خود به این آثاری که سمبل افتخار و مایه مباهات بشریت بوده اند بیان نموده است.

در این نوشتار آمده که مؤلف از برخی عالمان عامّه این امر را سؤال کرده که آنان اظهار بی اطلاعی کرده اند.

قسمت دوم کتاب می باشد که آقای نجمی با همکاری آقای هریسی ترجمه نمودند و پس از تأیید و قبول علّامه عسکری این اثر در سال 1352ش. در چاپ خانه مهر استوار قم چاپ و منتشر گردید.

سه سال در ایام محرم و ماه مبارک رمضان لشت نشا و صومعه سرا اعزام شد و به وعظ و ارشاد اهالی پرداخت. یک سال هم ماه مبارک رمضان و دهه محرم که آن سال مصادف بود با تبعید امام خمینی به منطقه قوشچی در استان آذربایجان غربی سفر نمود و ضمن فعالیت های تبلیغی مسجد قدیمی آن جا را با همت مردم و همکاری و مساعدت آنان از نو ساخت.

در سال های خفقان چند نوبت در موقعیت های مختلف به شرفخانه سفر نمود و برای آگاهی دادن به مردم و جوانان علیه رژیم پهلوی و مفاسد حکومت شاهنشاهی و حمایت از امام خمینی و اهداف نهضت به سخنرانی پرداخت. در شهرهای شبستر، سلماس، دریان، خوی و ماکو هم بدین منظور سخنرانی های مؤثر و انقلابی نمود و به خاطر مطالب تندی که در ماکو علیه رژیم شاه در منبر و جلسات جوانان بیان کرد بازداشت شد و بطور موقت زندانی و پس از مدتی آزاد شد.

وی سفرهایی هم برای زیارت و سیاحت علمی به خارج از کشور نمود. ایشان در سال 1353ش. برای اولین بار با هزینه شخصی خود به حج تمتع مشرف شد و از آن سال به بعد به عنوان روحانی کاروان 15 نوبت حج تمتع و 30 بار به عمره رفت.

وی به خاطر مطالعات فراوانی که داشت برای دیدار از کتابخانه های مشهور و دسترسی به منابع و مآخذ معتبر در سال 1354ش. سفری به دمشق نمود. در این سفر ضمن زیارت زیارتگاه ها و بازدید مراکز علمی و دیدار با برخی عالمان و دانشمندان از کتابخانه های مختلف به ویژه کتابخانه ظاهریه دمشق که از قدیمی ترین و غنی ترین کتابخانه های موجود سوریه بود دیدن کرد و بهره های علمی برد.

در سال 1356ش. نیز به همان منظور به ترکیه رفت. در این سفر که میزبانش از دوستان و همشهریانش بود با برخی شخصیت های علمی آن جا از جمله آقای گلپنارلو که از نویسندگان شیعه ترکیه و فردی سرشناس بود دیدار کرد و به دعوت وی به خانه اش رفت و پس از بازدید کتابخانه اش برخی از آثار خود را به وی هدیه داد. در این فرصت یک ماهه به اتفاق همشهری و آقای گلپنارلو از نقاط و مراکز مهم و دیدنی ترکیه از جمله کتابخانه سلیمانیه دیدن کرد و برخی کتاب های منبع و مرجع را از کتاب فروشی های معتبر ترکیه خرید و با خود به ایران آورد.

ص: 299

آقای نجمی در سال 1360ش. که در هند جلسه ای با حضور عالمان شیعه آن کشور و همسایگان تشکیل شد و از علامه آیت اﷲ سیّد مرتضی عسکری هم دعوت شده بود که در آن مجلس حضور یابد و به علتی از سفر نامبرده جلوگیری به عمل آمد. آقایان نجمی وسّید حسن ابطحی از سوی علّامه عسکری به هند رفتند و در مجلس مذکور شرکت نمودند. عالمان شیعه هند که بسیار متعصّب و علاقه مند به مسائل مذهبی بودند و از قبل کتاب سیری در صححین آقای نجمی را مطالعه کرده بودند با مشاهده و حضور وی با گرمی از او استقبال نمودند. آقای نجمی در این سفر یک ماهه به همراه نماینده آیت اﷲ خویی در هند از شهرهای شیعه نشین، عالمان دینی، مدارس و کتابخانه های معتبر و مراکز علمی دیدن نمود و به ایران بازگشت.

آقای نجمی در دوره زعامت آیت اﷲ حاج آقا حسین بروجردی در قم به تحصیل اشتغال داشت و نسبت به امام خمینی به عنوان یکی از مراجع و مدرسان پرآوازه ارادت و دوستی داشت و هر از چند گاه مشتاقانه به خانه اش می و او را زیارت می نمود. ایشان پیرامون علاقه و ارادتش نسبت به امام و پیروی و اطاعت از او چنین اظهار می:

«... گر چه در زمان آیت اﷲ بروجردی نسبت به امام امت به عنوان یکی از مراجع حوزه ارادت می ورزیدم و گاهی به زیارتش می شتافتم ولی پس از ارتحال آیت اﷲ بروجردی علاقه ام به او بیش تر شد و این عشق و علاقه بیش تر بدان جهت بود که پس از آیت اﷲ بروجردی در حوزه حالت سردرگمی به وجود آمد. همه مراجع قم در مخالفت شاه با حوزه و تصمیمات دولت و شاه در مورد انتقال حوزه قم به نجف آگاه بودند و تنها آیت اﷲ بروجردی مانع این کار بود. حضرات آیات آقایان گلپایگانی، نجفی مرعشی و شریعتمداری به عنوان مدیران و رؤسای حوزه در بین مردم مطرح شدند. امام در حوزه نزد برخی استادان و بزرگان مطرح بود و آنان به او توجه بیشتری داشتند. امام پس از وفات آیت اﷲ بروجردی مجلس ترحیم جداگانه ای نگرفت و در مراسم دیگران شرکت کرد. او برای مرجعیت کناره گیری می کرد و خود را درگیر

ص: 300

مسائل روز نمی نمود. آقای سبحانی که یکی از بهترین و مقرّب ترین شاگردان امام بود و تقریرات درس او را می نوشت. روزی با آیت اﷲ مکارم و چند نفر دیگر به حضورش رفتند و پیشنهاد چاپ رساله را به او دادند و به ایشان گفتند: شما مقلّدان زیادی دارید. امام در جواب آنان مخالفت کرد و گفت: هر کس مقلّد من است حضوری تشریف بیاورد. امام مخالف ریاست و مقام بود و تنها تدریس و آموزش طلبه ها را در محدوده وظایف خود می دانست. این حرکات متواضعانه و مخلصانه امام در ردّ تقاضای انتشار رساله و دوری از حریم ریاست و مرجعیت با وجود شرایط مناسب و حضور وی در صحنه مبارزه علیه جریان انجمن های ایالتی و ولایتی و پس از آن صدور اعلامیه ها و سخنرانی ها موجبات ارادت و علاقه را شدّت می بخشید و گویا گمشده ام را در وجود امام پیدا کردم. نیز درست در شرایطی که برای استفاده از دروس خارج فقه و اصول آماده می شدم رژیم پهلوی، حوزه و بسیاری از علاقه مندان به وی را از وجودش محروم نمود. باز این ارادت ها و علاقه ها با تشدید مبارزات در سال های بعد افزون تر شد. در سال 1342ش. مهر و دوستی امام در دلم شوری ایجاد کرد و بدین جهت به خوی رفتم و با علمای آن جا راجع به امام صحبت کردم که اثری نداشت. سپس به ماکو رفتم و آن جا هم پیرامون امام و اهدافش سخن گفتم که منجر به دستگیری و پس از آن آزادیم گردید. بعد از آن سال هم به شهرهای یاد شده سفر کردم و پس از سخنرانی و جلسات بازداشت شده و رهایی یافتم.

پس از آن در جلسات و تجمعاتی که در مورد انقلاب و امام تشکیل می شرکت می کردم و سخنرانی می نمودم در آن زمان با شهیدان آیت اﷲ سیّد محمّدرضا سعیدی و آیت اﷲ حاج شیخ حسین غفاری ارتباط داشتم و دور جلسات آنان که به عنوان تمرین منبر بود حضور می یافتم.

ص: 301

در سال های خفقان در شهرهای شرفخانه، شبستر و... موضوعات سخنرانی و تبلیغاتم را به ترویج از افکار و آرمان های امام و افشای جنایات و خیانات رژیم اختصاصی داده بودم و با اغلب جوانان انقلابی شهرهای یادشده در ارتباط بودم.

بعد از ورود و امام به ایران و استقرار در تهران با جمعی از عالمان انقلابی و غیر انقلابی منطقه آذربایجان به خدمت ایشان رسیدم...»

ستاره صداقت پس از پیروزی انقلاب اسلامی به پیشنهاد حجت الاسلام محمدرضا فاکر نخستین مسئولیت را که ریاست علمی انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین بود در سال 1359ش. پذیرفت. در این تشکیلات کلیه کتاب ها و آثار مکتوب توسط ایشان بررسی و تأیید سپس خریداری و یا منتشر می شد. در ضمن این کار تا اواسط سال 1360ش. امامت جمعه شهر سلماس را به طور موقّت عهده دار بود. در نیمه دوّم سال 1360 از سوی امام خمینی به سمت امام جمعه خوی منصوب گردید و تا پایان سال 1380 در این سنگر به ارشاد و هدایت دینی و آشنا نمودن اهالی خوی به وظایف مذهبی و سیاسی پرداخت.

او در این دوره بیست ساله علاوه بر امامت جمعه با همکاری روحانیون و مردم منطقه مدرسه علمیه نمازی خوی را تکمیل و راه اندازی نمود و سطوح مختلف دروس حوزوی را دایر کرد و خود نیز به تدریس سطوح عالی و معارف قرآنی و اخلاق اشتغال ورزید.

در سال 1364ش. دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی را ابتدا در یکی از مدارس دولتی شهر در شیفت تعطیلی دانش آموزان آغاز نمود و مسئولیت اداره و تدریس بخشی از دروس آن را به عهده گرفت. سپس ساختمان دانشگاه را با ظرفیت پذیرش پنج هزار دانشجو و خوابگاه دختران و کمک از دولت و ریاست جمهور وقت ساخت و به بهره برداری رساند.

نیز کتابخانه ای مجهز برای استفاده دانشجویان آن دانشگاه با تعداد 000/90 جلد کتاب در موضوعات مختلف و مورد نیاز تجهیز و دایر کرد.

در شهر خوی مصلی برای نمازگزاران نماز جمعه و محل برگزاری اجتماعات عظیم ساخت و برای معلولان آسایشگاه بنا نمود.

ص: 302

وی در دوران دفاع مقدس برای تأمین نیروی انسانی جوانان وداوطلبان مشتاق را برای حضور در جبهه ها فرا می خواند و آنان را برای اعزام ترغیب و تشویق می کرد. تا آن جا که امکانات و شرایط برایش فراهم بود در تهیه و تدارک کمک های نقدی و جنسی جبهه ها تلاش می نمود. در مقاطع مختلف به ویژه در هنگام عملیات رزمندگان خود به جبهه های غرب یا جنوب می رفت و در خطوط مقدم حضور می یافت و در کنار عزیزان رزمنده مایه دل گرمیشان بود و خود روحیه می گرفت. در این راستا پسر بزرگشان در 17سالگی در جبهه بر اثر حملات دشمن قطع نخاع گردید و افتخار جانبازی پیدا کرد.

در سال 1369 از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و جامعه روحانیت مبارز تهران برای نمایندگی دوره دوم مجلس خبرگان رهبری از آذربایجان غربی و در سال 1378 برای دوره سوم از سوی مردم آذربایجان شرقی انتخاب شد و در کمیسیون های مختلف فعالیت کرد.

بسیار است. آقای هاشم زاده ضمن توضیح و شرح فرازهای این حکمت در پایانش مصداق بارز این کلام را در این زمان و برای خود بر آقای نجمی تطبیق کرده است.

کم حرف و خویشتن دار بود. از لغو و بیهوده گویی اجتناب می کرد. سکوت را بر پر حرفی ترجیح می داد. اگر کسی با جار و جنجال و جدال نطق و کلام او را می شکست، سکوت او را نمی توانست بشکند این همان فضیلت صمت و خاموشی است.

گزیده و سنجیده سخن می گفت و حرفی می که شایسته و مفید به حال خود و دیگران باشد تا بر علم و عملشان بیفزاید و تشمگی آنان را سیراب کند و دردی از بندگان خود را دوا نماید. کلامش مصداق قولوا للنّاس حسنا یا قولاً کریماً یا قولاً معروفا یا قولاً سدیدا و یا قولاً لیّنا... بود.

بسیار افتاده حال، فروتن و متواضع بود و خوی ضعیفان و افتادگان را داشت. از قدرت گرایی و زورمندی به جدّ اجتناب می ورزید در عین تواضع و فروتنی در برابر ظالمان و ستمگران اراده اش مقتدرانه و دلیرانه و کلامش صریح بود و این همان خوی صراحت و شجاعت است.

اهل جدل و مجادله بی مورد نبود مگر آن جا که داوری و تشخیص دهنده حق و باطل در میان بود. کسی را ملامت و سرزنش و محکوم نمی کرد مگر آنکه دلایل او را بشنود و عذر او را بپذیرد.

از دردها و سختی ها و ناملایمات روزگار شکوه نمی کرد مگر بعد از رهایی از آن ها، چرا که شکوه از درد و رنج ها نشانه ضعف و ناسپاسی است و یاد آن ها بعد از رهایی فضیلت و یادی از رحمت خدا و نشانی از شکر و سپاس الهی است.

سخن نمی گفت مگر آن که خود به آن عمل می کرد و چیزی را که می گفت خود بدان مقید بود... از شعار بدون عمل مبرا و بیزار و از نفاق و دو رویی پرهیز می نمود.

دوست داشت کمتر سخن بگوید و بیشتر بشنود و فرصت سخن گفتن را به دیگران بدهد.

حقیقت جویی و دانش طلبی (خذ العلم من افواه الرّجال) را از سرمایه های عالی برای پیشرفت انسان می دانست. اگر به طور ناگهانی در مقابل دو امر متضاد و یا بر سر دو راهی قرار می گرفت گزینه ای را انتخاب می کرد که مخالف هوای نفس و موافق عقل و شرع بود، اگر چه به ضررش تمام می شد.

ص: 304

در مورد شخصیت آقای نجمی کلامی که امام علی علیه السلام در وصف برادرش گفت اکتفا کرده و من او را چنین وصف می کنم برادرم محمدصادق نجمی پسندیده خوی، پسندیده اخلاق، پسندیده رأی و هم چون صبح صادق، صاف و شفاف و مانند ستاره ای درخشان در آسمان علم و فضیلت بود.

شهید نواب صفوی اسوه ایمان و اخلاق و جهاد و شهادت و عرفان و معنویت بود. شجاعت، شهامت، سخاوت، مهر و محبت با خانواده و دوستان و مؤمنین، کرامت و بزرگواری، سلحشوری و حماسه آفرینی، ایثار و فداکاری، غیرت و صلابت دینی، عشق به عبادت و دعا، دلدادگی به اهل بیت علیهم السلام، خدمت گزاری به مردم، تیزبینی و آینده نگری، آگاهی از مسائل سیاسی در حوزه داخل و خارج کشور، قدرت مدیریت و سازماندهی از ویژگی های بارز این رادمرد میدان علم و عمل و عبادت و جهاد بود. حضرت آیت اﷲ سید صدر الدین صدر (پدر امام موسی صدر) خطاب به فدائیان اسلام فرمود: من تاکنون هر راهی را که نواب صفوی رفته تایید کرده ام و هم اکنون هم تأیید می کنم. راه شما درست است، به همین راه ادامه دهید. من شما را سرباز امام عصر می دانم.

در این فرصت برآن شدیم که فرازهایی از زندگی این شهید راه حق و عدالت را به نظاره بنشینیم و جان و روحمان را با یاد خاطرات آن عالم وارسته صفا بخشیم.

آنان که ره دوست گزیدند همه در کوی شهادت آرمیدند همه

در معرکه دو کون فتح از عشق است هر چند سپاه او شهیدند همه(1)

نفت آبادان بعنوان اعتراض به اهانت یک فرد انگلیسی به برادران دینی خود، شورش کرده و از شرکت نفت به طور مخفیانه بیرون آمد و راهی حوزه علمیه نجف اشرف شد.

سید علوم مقدماتی حوزه را در تهران سپری کرد، در سطوح عالی به حضور اساتیدی هم چون علامه امینی صاحب کتاب گران سنگ الغدیر، حاج آقا حسین قمی و آقا شیخ محمد تهرانی رسید و علاوه بر دروس متداول حوزه، اصول فلسفه سیاسی اسلام را نیز آموخت.

وی پس از چهار سال اقامت در نجف به دستور آیت اﷲ سیدابوالحسن اصفهانی برای مبارزه با کج روی ها و کج اندیشی ها و امر به معروف و نهی از منکر به ایران آمد و «جمعیت فداییان اسلام» را تشکیل داد.

اعدام انقلابی وابستگان استعماری مانند احمد کسروی، عبدالحسین هژیر، علی رزم آرا و حسین علاء از جمله فعالیت های سیاسی این جمعیت انقلابی بود.

او در سال 1329ش. اندیشه های حکومتی خویش را در قالب کتاب «جامعه و حکومت اسلامی» منتشر کرد.

نواب در سال 1332ش. به شهر پیامبران «بیت المقدس» سفر کرد و در کنگره اسلامی نطقی حماسی را به زبان عربی ایراد نمود.

شهید نواب صفوی بعد از عمری با برکت و سراسر حماسه و مبارزه در 27 دی ماه 1334ش. به همراه سه یار وفادارش، خلیل طهماسبی، مظفر ذوالقدر و سید محمد واحدی به جرم دفاع از ارزش های اسلامی، توسط رژیم ستم شاهی محمدرضا پهلوی به شهادت رسید.

شهید نواب صفوی که در دی ماه 1326ش. با نیره السادات احتشام رضوی ازدواج کرده بود طی 8 سال زندگی با هم دارای سه فرزند دختر می شوند، تولد فرزند سوم پس از شهادت اوست.

این که از فروختن اجناس و ارائه خدمات به زنان بی حجاب معذورند و از سویی به زنان با حجاب تخفیف ده درصدی می دهند. این موضوع، سبب شد تا زنان برای رفتن به بازار چادر به سرکنند. رژیم به این مسئله حساسیت نشان داد، اما با مقاومت مردم روبه رو شد.

دادند. این کتاب دارای بخش های گوناگونی است؛ در فصل اوّل آن، نگاهی به مسائل و آسیب های اخلاقی، فساد، فحشا و ابتذال دارد و در فصل بعد، به شیوه اصلاح طبقات گوناگون جامعه و بررسی برنامه های حکومت اسلامی پرداخته و در فصلی دیگر، به جایگاه ویژه و مهم نهاد روحانیت و تقلید و مرجعیت اشاره کرده و به بیان راه کارهایی در شیوه اداره حکومت بر اساس دیدگاه های حکومت دینی پرداخته است.(1)

چادرش جهت استراحت دعوت کرد. نواب صفوی فورا دعوت او را پذیرفت. برای من تعجب آور بود، به سید گفتم: چگونه دعوت کسی را می پذیری که تا چند لحظه قبل می خواست اموال ما را غارت کند. سید گفت: این ها عرب هستند و به میهمان ارج می نهند و محال است خطری متوجه ما باشد.

آن شب من و نواب به چادر مرد عرب رفتیم و سید آرام خوابید اما من تا صبح نگران و بیدار بودم و تمام شب در این اندیشه بودم که ممکن است مرد عرب هر دوی ما را نابود کند. سید، نیمه شب برای نماز برخاست و با آوایی ملکوتی با خدای خویش به راز و نیاز پرداخت و فردای آن روز با هم عازم کربلا شدیم...

این خاطره، در طول پنجاه سالی که از آن بزرگ مرد به خاطر دارم، همیشه نوازش گر روح و روان من بوده است. هنگام شهادتش، اشک بی اختیار بر دیدگانم جاری گشته و با تمام وجود، فراق یاری وفادار و مردی الهی را حس می کردم.»(1)

و با سخنرانی خود چنان غوغایی ایجاد کرد که به یکی از چهره های معروف آن روز تبدیل شد و تمام خبرگزاری ها و روزنامه های معروف عظمت روح، شور ایمان و قدرت منطق او را مورد ستایش و تحسین قرار دادند.

یکی از مهم ترین نشانه های تفکر عمیق و افکار بلند او، تهیه برنامه حکومت اسلامی و نشر آن در قالب جزواتی در سخت ترین دوران حکومت پهلوی بود.(1)

حضرت آیت اﷲ خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در مورد تأثیر سخنان پر شور و استدلالی نواب صفوی می فرماید:

«باید گفت که اولین جرقه های انگیزش انقلابی اسلامی به وسیله نواب در من به وجود آمد و هیچ شکی ندارم که اولین جرقه ها را نواب در دل ها روشن کرد.

سخنرانی نواب یک سخنرانی معمولی نبود. بلند می شد و می ایستاد و با شعار کوبنده شروع به صحبت می کرد. من محو نواب شده بودم. خودم را از لابه لای جمعیت به نزدیکش رسانده بودم و جلوی نواب نشسته بودم. تمام وجودم مجذوب این مرد بود و به سخنانش گوش می دادم و او هم بنا کرد به شاه و دستگاه­های انگلیس و این ها بدگوئی کردن. اساس سخنانش این بود که اسلام باید زنده شود. اسلام باید حکومت کند و این کسانی که در راس کار هستند دروغ می گویند. این ها مسلمان نیستند و من برای اولین بار این حرف ها را از نواب صفوی شنیدم و آن چنان این حرف ها در من نفوذ کرد و جای گرفت که احساس می کردم دلم می خواهد همیشه با نواب باشم.»(2)

ص: 314

«زمانی که آقا به عبادت می پرداخت، به رکوع و سجده می رفت، زار زار می گریست و حالت عرفانی و معنوی عجیبی پیدا می کرد که هر بیننده ای را شگفت زده می کرد. اغلب آقا روزه بود، ولی ابراز نمی کرد، حتی گاهی از من هم پنهان می کرد. بیشتر اوقات بدون سحری روزه می گرفت. نماز شب ایشان هرگز ترک نشد، صوت قرآنش هر شنونده ای را مجذوب خود می کرد و زیارت عاشورا را هرگز فراموش نکرد.»

شهید نواب صفوی هیچ گاه اذان گفتن علنی و آشکار خود را در اوقات نماز تعطیل نکرد. سیدمهدی طالقانی فرزند آیت اﷲ طالقانی می گوید:

«هنگامی که نواب و یارانش در منزل پدرم مخفی شده بودند، صبح ها با صدای رسا اذان می گفتند. شهید نواب هنگام اذان صبح به ایوان آمده و اذان می گفت، تا اینکه پدرم فرمود: آقا! اذان گفتن به شکل علنی فعلا به مصلحت نیست و احتیاطا مدتی اذانتان را تعطیل کنید.»(1)

اساس شهید نواب صفوی از عاشقان و دلدادگان حقیقی ائمه اطهار علیهم السلام بود. او از هر فرصتی برای ابراز علاقه خویش به خاندان عصمت و طهارت بهره می جست.

مرحوم آیت اﷲ شیخ ابوالقاسم خزعلی می گفت:

«شهید سیدمجتبی نواب صفوی، روحیه ای سرشار از عشق و شوق به عبادت داشت و نسبت به خاندان عصمت بسیار متواضع بود و روحیه خدمت به درگاه آن بزرگواران در سیمای وی موج می زد و وجودش لبریز از محبت و ولایت اهل بیت علیهم السلام بود. هنگامی که در زیارت جامعه به این جمله می رسید: «معکم، معکم، لا مع غیرکم؛ من با شما هستم، من با شما هستم و با دشمن شما نیستم»، تمام وجودش و اعضاء و جوارحش با وی هم نوا بود.»

نواب به عنوان یک عالم دینی و روحانی حقیقی هیچ گاه طبع منیع خود را به پستی طمع و حرص نیالود و هم چون قله ای سربلند و سرافراز، بی نیازی خود را نشان داد. او آزاده ای بود که در عین فروتنی، تواضع و خوش خلقی، طبع بلند و عزت نفس خود را حفظ کرد.

چو حافظ در قناعت کوش و از دنیای دون بگذر

که یک جو منت دونان به صد من زر نمی ارزد

در این جا نمونه ای از مناعت طبع و بلند همتی آن شهید بزرگوار را ملاحظه کرده و عظمت روح وی را به نظاره می نشینیم:

بعد از حادثه 28 مرداد 1333ش. امام جمعه که از سوی شاه نزد شهید نواب صفوی آمده بود، صدهزار تومان(1) وجه نقد اهدائی شاه را به نواب تقدیم داشته و می گوید: شاه علاوه بر این وجه، سه پیشنهاد دیگر هم برای شما دارد:

1. در یکی از کشورهای اسلامی به عنوان سفیر ایران عمل کنید.

2. منزلی برای شما در نظر گرفته شود و شما در آن بیت جلوس داشته باشید و هر ماه، ده هزار تومان حق سفره پرداخت شود.

3. با همکاری شما، یک حزب بزرگ اسلامی تشکیل شود و مخارج آن را دربار تامین نماید.

نواب صفوی که غیرت و شهامت و آزادگی را از مولایش امیر مؤمنان علی علیه السلام به ارث برده بود، از این پیشنهادات اهریمنی بر آشفته شد و دام تزویر و ریا را در پشت آن پیشنهاد مشاهده کرد. برای همین با کمال قاطعیت به امام جمعه گفت: خجالت نمی کشی مرا به درگاه معاویه دعوت می کنی؟

امام جمعه وجه نقد را برداشته و به سرعت بیرون می رود. البته قبل از این، تولیت آستان قدس رضوی نیز از طرف شاه به آن شهید پیشنهاد شده بود؛ که با مخالفت وی مواجه شده و مسکوت مانده بود.(2)

ص: 318

امام حسین علیه السلام با این تمثیل، مرگ را بسیار زیبا تصویر کرده است و آن را زینت فرزند آدم می داند، به ویژه مرگی که در راه حق و برای خدا باشد، که مردان خدا از کشته شدن در راه حق مسرور و شادمانند و شهادت در راه خدا را بهترین زینت روح و بالاترین افتخار خود به شمار می آورند.

«حافظ» در مورد مردان الهی، گذشتن از هستی و جمال ظاهری و رسیدن به جمال معنوی و آرایش حقیقی، چه زیبا سروده است:

دست از مس وجود چو مردان ره بشوی تا کیمیای عشق بیابی و زر شوی

خواب و خورت زمرتبه خویش دور کرد آنگه رسی به خویش که بی خواب و خور شوی

گر نور عشق حق به دل و جانت اوفتد باﷲ کز آفتاب فلک خوب تر شوی

یک دم غریق بحر خدا شو گمان مبر کز آب هفت بحر به یک موی تر شوی

از پای تا سرت همه نور خدا شود در راه ذوالجلال چو بی پا و سر شوی

وجه خدا اگر شودت منظر نظر زین پس شکی نماند که صاحب نظر شوی

شهید نواب در وصیت نامه خود عشق به شهادت در راه خدا را چنین بیان می کند:

آه به راه او خواستم که دنیا را در برابر حقایق اسلام تسلیم نموده اسلام و مسلمین جهان را از چنگال جهل و شهوت و ظلم نجات داده احکام منور اسلام را اجرا نموده حیات نوینی با نشر اشعه معارف اسلام بر پیکر مردگان بشر امروز به یاری او ببخشم و حقیقت حیات انسانیت را جلوه گر سازم و اگر هزار سال هم بر این منوال پرچم فداکاری راه خدا و محمد و آل محمد را به یاری ذات اقدسش بدوش ناتوان خویش می کشیدم عاقبت مرگ بوده باید همه این ها مقدمه تحصیل رضای خدا می بوده باشد تا برای قلب، شفا و نوری و برای آخرت، سرافرازی و سودی داشته باشد و الاّ هیچ، و خدا از این ها همه بی نیاز بوده و می باشد (نیتة المؤمن خیر من عمله) و نیت مومن بهتر از عملش بوده، خدا به نیت پاک لطف می کند و بس. امید است به لطفش نیت پاکی و عشق سرشاری نسبت به ذاتش مرحمت فرموده به فضلش با ما رفتار فرماید.

ص: 320

الحقنا اﷲ بالحسین و جده و امه و ابیه و اخیه و ولده آمین اﷲ العالمین.(1)

خانم سیده فاطمه نواب صفوی در مورد آخرین ملاقات با پدر شهیدش، چنین می گوید:

«آخرین باری که پدرم دستگیر شد، حالتی کاملا متفاوت از دیگر دستگیری­های قبلی وی داشت. رفتار بسیار تند و خشن ماموران شاه در آخرین دستگیری وی کاملا مشهود بود. پدرم قبل از دستگیری توسط یکی از افراد مطمئن، نامه ای را به حضرت سیدالشهداء علیه السلام نوشته و از او می خواهد که آن را به داخل ضریح امام حسین علیه السلام بیندازد. در فرازی از آن نامه که خطاب به حضرت امام حسین علیه السلام نوشته شده بود، آمده است: «مولای من! دیگر سینه ام به تنگ آمده و نمی توانم تحمل کنم، می خواهم نزد شما بیایم...»

در آخرین ملاقاتی که با پدرم داشتیم، مادرم به اتفاق والده پدرم، بنده و همشیره کوچک ترم، 4 نفری به دیدار پدر رفتیم. به زندان که رسیدیم، بعد از بازرسی­های مختلف به نزدیک اتاق ملاقات رسیدیم، از حدود 10 متری آن اتاق دو صف نیروی نظامی روبروی یکدیگر ایستاده و سر نیزه های خود را به طرف ما یعنی 2 زن و 2 کودک گرفته بودند. در آن اتاق کوچک نشستیم و پس از مدتی ایشان را در حالی که با دستبند به [دست] یک مامور بسته بودند، آوردند. سیمای ایشان علی رغم شکنجه های زیاد و طاقت فرسا، متبسم و بسیار نورانی بود و با چهره ای گشاده با ما ملاقات نمود و خوش آمد گفت. مادر بزرگم به پدر گفت: ای کاش اول می گذاشتید ما می مردیم و بعد شما خود را به کشتن می دادید. ایشان فرمود: «مادر جان! در صدر اسلام، زنی علی رغم این که 4 پسرش در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شهادت رسیده بود، خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمد و بدون این که از سرنوشت 4 فرزندش سؤال کند، از سلامتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سؤال کرد. مادر! دلم می خواهد مثل آن مادران صدر اسلام صبور و مقاوم باشید. مانند حضرت زینب علیها السلام صبور باشید و مصائب را با استواری تحمل کنید.»

ص: 321

سپس در حضور همان افسری که دست بندش به دست او بسته شده بود، با صلابت تمام اظهار داشت: اگر من بخواهم با این مردک، محمدرضا سازش کنم، جایم این جا نیست. اما ما به زرق و برق دنیا فریب نمی خوریم.

فراموش نمی کنم که در لحظه وداع، یک بسته اسکناس یک تومانی به من دادند و به خواهرم هم مقداری دادند و بعد هم ما را نوازش کرده و بوسیدند. هنگامی که ایشان را از اتاق بیرون می بردند، برگشته و نگاهی دیگر به من و خواهرم انداخت، گویا معلوم بود که این آخرین نگاه­های آن پدر مهربان بود.»(1)

این جلوه صلابت و عزت و کرامت اسلامی در تاریخ تشیع خواهد ماند؛ گرچه منکران و مدعیان را خوش نیاید.(1)

یکی از افسران مامور اجرای اعدام آن روحانی سرفراز، گفته است: «نواب صفوی با کرامت و بزرگواری خود احترامش را به من تحمیل کرد و من هنوز هم هرگاه صدای آژیر آمبولانس ها را می شنوم، بدنم می لرزد و به یاد شب شهادت نواب می افتم که نواب با عشق و سوز و صلابت خاصی به یارانش می گفت: «خلیلم، مظفرم، محمدم عجله کنید، غسل شهادت کنید. جدّه ام حضرت زهرای مرضیه علیها السلام منتظر ماست.» (2)

پیکر شهید نواب صفوی ابتدا در منطقه و قبرستان مسگرآباد (واقع در شرق تهران) دفن شد اما بعداً با اجازه آیت اﷲ سید شهاب الدین مرعشی نجفی رحمة الله و با اقامه مجدد نماز میت توسط این مرجع عالیقدر، به قم منتقل و در قبرستان وادی السلام این شهر دفن شد.(3)

تندی علیه دستگاه [پهلوی] نگرفتند و این ها را نجات ندادند. امام در این قضیه خیلی صدمه روحی خوردند. در آن اوضاع و احوال شرایط به گونه ای بود که از دیدگاه متحجرین مبارزه با شاه ننگ بود، یعنی استدلال می کردند، حالا که بناست یک روحانی اعدام شود، لباس روحانی را از تن او بیرون بیاورید تا به مقام روحانیت اهانت نشود! درست نقطه مقابل، تفکر امام که اعتقاد داشتند روحانی باید با کسوت مقدس روحانیت شهید شود تا مردم بفهمند و آگاه شوند که این ها در صحنه هستند. از دیدگاه متحجرین مبارزه با شاه، ننگ بود در صورتی که از دیدگاه امام، مبارزه روحانیون بزرگواری هم چون شهید نواب صفوی، روشنی بخش حیات اسلام و انقلاب راه مبارزین بود.(1)

سال ها بعد از شهادت نواب و یارانش، امام خمینی خود نیز در اقدامی مشابه، بهترین روش برای مبارزه با توهین به اسلام را برگزید و در سطح بین الملل، حکم ارتداد و اعدام سلمان رشدی را صادر کرد و فرمود: سلمان رشدی اگر توبه کند و زاهد زمان هم گردد، بر هر مسلمان واجب است با جان و مال تمامی همّ خود را به کار گیرد تا او را به دَرک واصل گرداند... و حضرت امام اضافه کرد: اگر غیرمسلمانی از مکان او مطلع گردد و قدرت این را داشته باشد تا سریع تر از مسلمانان او را اعدام کند، بر مسلمانان واجب است آن چه را که در قبال این عمل می خواهد به عنوان جایزه و یا مزد عمل به او بپردازند.(2)

شور و هیجان به وجود آورده بود که تأثیرات او بر روحیه طلاب، در هنگام شهادتش محسوس بود. یکی از مدرّسان بزرگ هم در درس اشاره ای کرده بود و یادی از این ها نموده بود.

جامعه آن وقت، از اهمیت این قیام غافل بود. این ها را به عنوان چند نفری که فقط بلدند گلوله ای از دهانه اسلحه ای خارج کنند و به سینه کسی بنشانند، معرفی می کردند. حتّی بزرگان آن دستگاه جبّار منحوس که خودشان مظهر اوباش گری و چاقوکشی و الواطی، به این جوانان مؤمنِ صالحِ پاکبازِ مخلصِ و بی طمع و بی اعتنای به دنیا و به زخارف دنیا، چاقوکش می گفتند! بعضی از مردم نیز همین طور می شناختند و باور می کردند و بعضی ها هم باور نمی کردند و بعضی هم غافل بودند.

از مسأله فداییان اسلام، غفلت شد. اگر چه شاید آن زمان، آمادگی هم نبود که بخواهند آن چه را که می گفتند - که همان حکومت اسلامی بود- بر سرِ پا کنند. برای این کار، یک حرکت عمومی در درازمدّت لازم بود؛ لیکن سخن این ها در بین فریادها و عربده های مستانه دشمنانشان گم شد. این ها مردمانی بودند که «انّهم فتیة امنوا بربّهم» واقعاً جوانانی بودند که به خدا ایمان آوردند و از روی اخلاص، در راه حاکمیت معارف و احکام نورانی اسلام تلاش کردند و در مقابل ظلم و فساد ایستادند.

ظلم و فساد خاندان پهلوی و وابستگی آن ها به بیگانگان، این حرکت و نهضت را به وجود آورد. اصلاً قضیه این ها چنین بود که در جهت اسلامی شدن جامعه، مبارزه ضدّ استبدادی و ضدّ سلطنتی خودشان را آغاز کردند و متأسّفانه در وسط کار، همه شان از بین رفتند. البته برای خود آن ها خوب شد؛ چون به شهادت رسیدند و به مقام عالی شهادت دست یافتند؛ اما برای جامعه خسارتی بود. به هر حال از آن تاریخ، چهل سال می گذرد. الان چهل سال است که از این قضیه گذشته است؛ اما بعد از چهل سال، شما ملاحظه می کنید که اسم این عزیزان، این طور در ملأعام و علی رؤس الاشهاد آورده می شود؛ چون آرزوی آن ها عملی شد و این ملت در این راه به حرکت درآمد و فداکاری و ایستادگی نمود و آن چهره کفر و استکبار را نابود کرد.(1)

ص: 325

ص: 327

ص: 328

سید محمد علی (اقبال) واحدی، مجری معروف برنامه «صبح بخیر ایران» در تلویزیون و هم چنین این بزرگوار دایی مرحوم حجت الاسلام شیخ مصطفی رهنما(1) و عموزاده ی آیت اﷲ سید حسین بدلا(2)

می باشد.

سوی علما و روحانیون پشتیبانی می شد و در نشر آن کمک می کردند و هم چنین به نقادی مسیحیت و بابیت اهتمام می ورزید. این نشریه اولین مجله حوزوی است که در کرمانشاه منتشر شد و پس از آن نشریه همایون توسط عموزاده اش سید حسین بدلا در مدرسه رضویه قم انتشار یافت. دو نشریه فوق در توزیع با هم همکاری نزدیک داشتند.

کتاب الاربعین حدیثاً؛ که شامل چهل حدیث است، مترجم این اثر آیت اﷲ سید حسین بدلا (عموزاده ی سید محمد تقی واحدی) می باشد، اما مقدمه و ترجمه ی کتاب از حجت الاسلام سید محمد تقی واحدی می باشد.

موقت شهربانی مورد شکنجه قرار گرفت و تبعید و زندانی شد و همواره در تداوم و استمرار مبارزات و گسترش فرهنگ اسلامی و خصوصا تنویر افکار نسل جوان کشور آرام نداشت.(1)

در سال 1333ش. مهندس مهدی بازرگان زمینی را با مساحت تقریبی 2000متر مربع جهت ساخت مؤسسه اسلامی و مسجد جامع نارمک وقف نمود، وی خود نیز بیش ترین اهتمام را در ساخت مسجد به کار برد تا جایی که فقط در یک نوبت با کسب اجازه از محضر حضرت آیت اﷲ العظمی بروجردی که زعیم شیعه بودند (در مکتوباتی که هم اکنون نیز موجود می باشد)، ثلثِ خمس خود را که مبلغی بالغ بر 3000 تومان بود صرف بخشی از هزینه های ساخت کرد.

معماری بدیع و خصوصاً محراب بی نظیر این مسجد که در آن آیات مربوط به عبادت الهی، اسماءُ اﷲ و سوره مبارکه جمعه با ترجمه در آن نقش بسته نمونه ای کم نظیر از معماری ایرانی اسلامی در مقابل چشم بینندگان تداعی می کند به ویژه محراب مسجد که تاکنون نیز در بزرگی و دقت نظر و معنویت در بین مساجد تهران همتایی ندارد.

حاج«مختار فلاح» 83 ساله پدر شهید مهدی فلاح از معتمدان محله نارمک و از نسل قدیم نمازگزاران مسجد از چگونگی ساخت مسجد این گونه می گوید: «شبستان مسجد را مرحوم مهندس مهدی بازرگان که آن زمان رئیس دانشکده فنی بود به صورت 8 گوش طراحی کرد که محراب مستقیم باشد و مسجد با مدیریت آقای مرحوم سید محمدحسین روحی و با کمک های خیّران و مردم محل ساخته شد آقای روحی صبح اول وقت 5 تا بنّا و 15 کارگر می گذاشت و خودش به بازار می رفت و مصالح و پول جمع می کرد و شب پول کارگرها را می داد. 10 سال طول کشید تا کم کم مسجد ساخته شد و توسعه پیدا کرد. اوایل برای نماز چادر می زدند و آقای موسوی که در چهل دستگاه خواربار فروشی داشت و فرد متدینی بود عبایش را بر دوش می انداخت و با همان تعداد کم هم ظهر و هم شب نماز جماعت را برگزار می کرد تا این که آیت اﷲ بروجردی برای مسجد امام جماعت فرستاد».

ص: 333

بنا بر برخی اقوال این مسجد جهت اقامه نماز جمعه ساخته شده که همان طور که اشاره شد نقش سوره جمعه همراه با ترجمه در حاشیه محراب مؤید این مطلب است، کما این که قبل از انقلاب نماز جمعه انقلابیون در این مسجد اقامه می شده است.

مسجد جامع نارمک یکی از مهم ترین پایگاه های انقلاب برشمرده می شود و در اوج سال های نهضت همواره محل رفت و آمد انقلابیونی هم چون شهید مطهری، شهید مفتح، شهید بهشتی، شهید رجائی و دیگر افراد مبرز بوده و سخنرانی های استاد شهید مرتضی مطهری (همان گونه که در کتب ایشان نیز ثبت گردیده)، مرحوم دکتر علی شریعتی، مرحوم فخرالدین حجازی و دیگر سخنرانان مطرح و انقلابی در این مسجد برگزار می گردیده است.

امامت جماعت و جمعه این مسجد را در قبل از انقلاب اسلامی مرحوم حجت الاسلام والمسلمین سید محمد تقی واحدی اخوی شهیدان واحدی از همرزمان شهید سرافراز اسلام نواب صفوی عهده دار بود. نظر به اهمیت جایگاه این مسجد پس از انقلاب مرحوم آیت اﷲ محی الدین انواری و بعد از ایشان شهید شیخ عباس شیرازی معاون سازمان تبلیغات اسلامی وقت با حکم حضرت امام خمینی رحمة الله به امامت و سرپرستی مسجد و مؤسسه اسلامی نارمک منصوب شدند.

هم اکنون نیز امامت این مسجد بر عهده حجت الاسلام والمسلمین جواد صادق زاده می باشد که امامت جمعه رباط کریم را با حکم امام خمینی رحمة الله، قائم مقامی آیت اﷲ انواری در مرکز رسیدگی به امور مساجد و معاونت ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر را در کارنامه خود دارند. ایشان هم اکنون نیز مشاور شهردار تهران و رئیس مرکز فعالیت های دینی شهرداری تهران می باشند.(1)

سید محمد تقی اهل جهاد زبانی، فکری و قلمی بود. برای این که از آثار قلم این عالم مجاهد نیز استفاده کنیم یک مقاله کوتاه او را که در نشریه آیین اسلام شماره 17 آمده می آوریم.

او طرحی برای کار و فعالیت بانوان دارد که در این مقاله خطاب به آقای نوریانی سردبیر آئین اسلام در شماره 9 این نشریه طرح و منتشر کرده است. متن مقاله بدین شرح است:

ص: 334

کانون اختصاصی کار برای بانوان

جناب آقای نوریانی قرائت سرمقاله مندرجه در شماره 9 بار دیگر افکار خموده ام را تحریک و برآنم داشت که به رغم خستگی مفرط روحی چند سطری در پیرامون رویه اصلاحی شما به عرض برسانم.

آقای نوریانی مساعی مجدانه شما و مجاهدات سایر دیانت مداران البته مشکور و منظور نظر شارع اسلام علیه الصلوة و السلام خواهد بود ولی اجازه بدهید بنده با یک صراحت بیشتری مطلب را تعقیب کنم.

دیگران در اجرای مقاصد ناروای خود بدون محافظه کاری می گویند و می نویسند و نتیجه می گیرند ما چرا محافظه کاری کنیم.

اینک بیان مقصود جلوگیری صریح و جدی از امور نامشروع مهم ترین قدم اصلاحی است که باید برداشته شود و نامشروع ترین امور یا منشاء قسمت عمده فساد اخلاق جامعه آمیزش زنان و مردان در امور اداری و غیره می باشد.

من منکر آزادی زنان نیستم ولی آزادی برای زنان و مردان در یک کشور اسلامی باید محدود به حدود دین و عفاف باشد.

من منکر علم و فضل و هنر و کار زن نیستم. تمام بدبختی ها و کاموزی ها از جهل و بی هنری و بی کاری زن و مرد این کشور سرچشمه گرفته مع الوصف با صراحت عرض می کنم و در پیشگاه زمام داران دینی و علما و زعمای اسلامی که این سطور را می خوانند شرمنده و مرتعش هستم؛ چه کنم جز این چاره ندارم ای زعمای کشور اسلام! ای زمام داران مملکت محمدی صلی الله علیه و آله و سلم! ای مدعیان اصلاحات! ای تنظیم کنندگان برنامه هفت ساله! اگر راست می گویید، اگر اهل کردار هستید، اگر واقعا می خواهید

ص: 335

این جامعه یک روزی ولو بیست یا سی سال دیگر روی سعادت و سیادت و استقلال را ببیند باید اول و قبل از هر اقدام اصلاحی بین زنان و مردان نامحرم حایل و مانع قرار دهید یک «کانون اختصاصی کار برای زنان» در نظر بگیرید و بانوانی را که صلاحیت کار و صنعت و فعالیت دارند تحت نظر بانوان دانشمند و آزموده و با ایمان به کارهای مناسب حالشان بگمارید و در عرض همین اقدام بانوان و دوشیزگان را از کلیه سازمان های وزارتخانه ها و ادارات و بنگاه ها برکنار نمایید. ضمنا بساط اجتماعات مخلوط و رقص های دسته جمعی و سایر اموری که بدبختی فعلی را به بار آورده جدا جلوگیری نمایید. از نشریاتی که منافی عفاف و شئونات حقیقی زنان است منع نمایید. همه روزه ده ها و صدها و هزارها مجلات مصور در جامعه ما منتشر می شود و عکس زنان لخت و نیمه عریان را به عنوان مدل لباس یا ورزش یا تعلیمات فنون ظریفه بدان وسیله به نظر زن و مرد این کشور می رساند که جز تحریک جنبه شهوانی و انگیزش هوس نتیجه دیگری ندارد. آقایان اصلاح طلب ملاحظه فرمایید آقای جانبازیان و نظایر و هم دستان ایشان به وسیله کلاس های رقص بانوان چگونه در راه هتک شرف و ناموس این ملت می گویند و با جانان این ملت به عنوان تعلیم و تربیت بازی می کنند؛ او تحت عناوین ورزش و موسیقی و هنرهای زیبا چگونه تار و پود هستی این ملت را به باد فنا می دهند؟! آقایان دیگر با دیده بر هم گذاردن و به اصطلاح حمل بر صحت نمودن و آیه لاتحسّوا خواندن دردهای اجتماعی دوا نمی شود و مسئولین این امور هر کس و هر مقام باشند مواخذ و مسئولند. آقایان بیایید پرده پندار و حجاب محافظه کاری را بردارید و با زمامداران کشور حساب خود را تصفیه و یکسره نمایید و به اصطلاح یا رومی روم یا زنگی زنگ شوید خلاصه آن که تا از آزادی نامحدود و می شوم فعلی زنان جلوگیری

ص: 336

نشود. تا دست دوشیزگان و بانوان از میز وزارت خانه ها و ادارات و بنگاه های دولتی و ملی کوتاه نشود و در کار و تفریح و اجتماع فیمابین زن و مرد که به منزله آتش و پنبه هستند تفریق و فصل نشود و بالاخره تا از کلاس رقص جانبازیان و انواع جانبازی حیله سازی ناکسان جلوگیری صریح و واقعی نشود هر انتظار صلاح و سدادی عبث و هر فریاد و دادی باعث شماتت اعادی است اینک خود دانید و شرافتتان شما هم آقای نوریانی در نشر این شراره قلبی من و یا دستور بایگانی آن مختار و آزادید ولی تمنا دارم از خلاصه نمودن آن خودداری فرمایید.

سنقر کلیائی – سید محمد تقی واحدی(1)

نمازهای واجت شب و ورزتان را در مساجد و به جماعت انجام دهید و از آثار و فواید صوری و اخلاقی و معنوی آن بهره مند شوید.

وصیت ثانیه: به آقایان عظام، ائمه جماعت است. مخادیم و عزیزان: شما در قلمرو خدمات دینی نمونه ی فضیلت اخلاقی و مظهر عدالت هستید و مردم محل به شما اعتماد دارند و رفتار، گفتار افکار شما سرمشق عملی مسلمانان است. بنابراین به نام خدا و تأسی به رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اوصیاء معصومین علیهم السلام و خصوصا رضایت خاطر مبارک ولی عصر امام غایب منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف از ادامه تعلیمات دینی مخصوصا آموختن قرآن و بیان تفسیر مأثور از امنای وحی و نشر احکام دین و تعلیم مسائل مبتلی به عمومی و حضور مرتب در جماعت، و افاضه ی به مؤمنین سعی بلیغ نمائید و مخصوصا نسبت به نورسان و جوانان عزیز که از نظر فطرت اسلامی وراثت و سرشت آمادگی کامل دارند توجه مخصوص فرمایید. جوانان عزیز ما در اجتماع ناسالم و مسموم و مشاهده ی مناظر آلوده و خطرناک و استماع آهنگ ها و ترانه ها و مهم تر از این ها تبلیغات ضد دین و القاء شبهات گوناگون از طرف عناصر مشکوک در قالب تظاهر به دین عقده های درونی بسیار و با منطق صحیح و رعایت جهات لازمه قابل صلاحیت و فضیلت هستند آن ها را دریابید و از سقوط بیشتر در پرتگاه هایی که گرفتارند آن ها را نجات دهید تا دین خود را به اجتماع ادا فرموده و در محضر مبارک حضرت بقیة اﷲ الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف سرافزار باشید ان شاء اﷲ.(1)